Pháp, đã tuyển mộ một y sĩ ở bên cạnh mình; vị y sĩ đó đã là nhà kinh tế
học đầu tiên của nước Pháp. Vị y sĩ đó, nhà kinh tế học đó tiêu biểu cho sự
thắng lợi tất nhiên như một khoa học, và đã lược tóm khoa đó trong “Bảng
Kinh Tế” nổi tiếng. Trừ một nghìn lẻ một bình luận đã in bảng tóm đó,
chúng ta còn có một bình luận của chính y sĩ. Đó là “Phân tích bảng kinh
tế” kèm theo “Bảy nhận xét quan trọng”.
Ông Proudhon là một y sĩ Quesnay khác. Đó là ông Quesnay của khoa siêu
hình về kinh tế.
Vậy mà siêu hình học, toàn bộ Triết học, theo Hegel đều thu gọn vào
phương pháp. Do đó chúng ta phải tìm cách làm sáng tỏ phương pháp của
ông Proudhon cũng tối tăm không kém “Bảng kinh tế”. Chính vì thế mà
chúng tôi đưa ra 7 nhận xét ít nhiều quan trọng. Nếu bác sĩ Proudhon
không hài lòng về những nhận xét của chúng tôi, thời xin ông cứ làm linh
mục Bandeau và sẽ đưa ra “giải thích về phương pháp kinh tế siêu
hình
”.
Trong một đoạn lược tóm tất cả quan điểm phê bình của mình, và cũng là
đoạn Proudhon ức hơn hết, vì nó đụng chám tới chủ trương mà Proudhon
đề ra, và lấy làm hãnh diện, về chủ trương đòi vạch ra một con đường thứ
ba giữa chủ nghĩa tự do kinh tế và chủ nghĩa cộng sản, Mác mỉa mai…
“Mỗi một tương quan kinh tế đều có khía cạnh tốt và khía cạnh xấu: đó là
điều duy nhất Proudhon không phủ nhận. Khía cạnh tốt, ông thấy do những
nhà kinh tế trình bày và khía cạnh xấu, do những người theo xã hội chủ
nghĩa tố cáo. Ông mượn ở các nhà kinh tế sự cần thiết có những tương
quan vĩnh cửu, ông mượn ở các người theo xã hội chủ nghĩa ảo ảnh chỉ
nhìn thấy trong lầm than sự lầm than. Ông đồng ý với cả đôi bên bằng cách
dựa vào uy tín của khoa học. Đối với ông, khoa học chỉ còn là một công
thức với những tầm thường, tỷ lệ mỏng manh… Ông Proudhon khoe đã phê
phán cả kinh tế học lẫn cộng sản là như thế đó: ông ở dưới cả hai. Ở dưới
các nhà kinh tế vì với tư cách triết gia, có trong tay một công thức ảo thuật,
ông đã tưởng rằng có thể cho phép mình không cần đi vào những chi tiết
thuần túy kinh tế; ở dưới các nhà xã hội chủ nghĩa, vì ông không đủ can
đảm, cũng không đủ hiểu biết để vươn tới, dù chỉ bằng lý thuyết suông, và
