Quidquid latet apparebit,
Nil inultum remanebit,
Quid sum miser tunc dicturus...
“Các bạn sẽ nghe thấy những tiếng chiến tranh và những lời chiến tranh.
Điều đó phải xảy ra trước đã. Vì có những Ki-tô giả và Tiên tri giả, các
ông Buchez, Roux de Paris, Friedrich, Rohmer và Rohmer de Zurich, và họ
sẽ nói: Đây là đấng Ki-tô! Nhưng lúc đó dấu hiệu của anh em Bauer sẽ
xuất hiện trong phê bình, và chúng ta sẽ được chứng kiến sự thực hiện câu
ngạn ngữ của dân quê:
Khi những con bò đi song đôi
Việc cày ruộng sẽ dễ dàng hơn.
*
Bình luận lịch sử
“Theo chỗ chúng tôi biết sau đó, thì không phải thế giới bị tiêu diệt nhưng
là tạp chí “Phê bình văn học” (Kritische Literaturzeitung)
Proudhon cũng là một người bạn của Mác. Mác đã từng đàm đạo thâu đêm
với Proudhon về Hegel, về xã hội chủ nghĩa, và đã tha thiết viết thư mời
Proudhon cộng tác trong việc thành lập một phong trào xã hội chủ nghĩa
giữa các nước Đức, Pháp, Anh – mà công việc đầu tiên là thiết lập những
liên lạc, trao đổi ý kiến về đường lối, lý thuyết, sửa soạn cho hành động sau
này. Nhưng khi Proudhon xuất bản cuốn “Triết học về lầm than” (Hệ thống
những mâu thuẫn kinh tế), Mác đã phản ứng ngay, có lẽ vì cảm thấy mình
bị Proudhon ám chỉ và do đó đã không nể nang “đập nát” không những tư
tưởng mà cả uy tín quốc tế của Proudhon. Dĩ nhiên là sau khi “Lầm Than
về Triết lý” ra đời, tình bạn giữa hai người bị tan vỡ… Ngay lời tựa, Mác
đã xỏ đau Proudhon bằng những lời sau đây:
“Ông Proudhon phải cái không may là không được biết đến ở Âu châu. Ở
Pháp, ông có quyền được coi như một nhà kinh tế tồi vì được hiểu lầm là
