Đăng Dung cũng qua đời. Người lên kế vị là Mạc Phúc Hải, một ông vua bất
tài, nhu nhược, bị bọn gian thần lũng đoạn.
Giống như Chu Văn An thời Trần, Nguyễn Bỉnh Khiêm dâng sớ chém
mười tám tên quyền thần. Song đó chính là những kẻ được nhà vua trẻ ưu ái,
nên dễ hiểu vua đã không nghe theo. Nguyễn Bỉnh Khiêm rơi vào cảnh bị cô
lập trong triều. Ông bèn dứt áo ra đi sau tám năm mong muốn đem tài sức ra
giúp rập để xây dựng một triều đại mới thịnh trị.
Cư sĩ, thi sĩ và bậc quốc sư
Nguyễn Bỉnh Khiêm lui về ở ẩn nơi quê nhà, lập am Mây Trắng (Bạch
Vân Am) làm nơi di dưỡng tinh thần, sống cuộc đời thanh cao, lấy hiệu là
Bạch Vân cư sĩ. Còn gì thanh thản hơn vẻ thư nhàn được ông viết trong
những câu thơ: "Một mai, một cuốc, một cần câu / Thơ thẩn dầu ai vui thú
nào", "Thu ăn măng trúc, đông ăn giá / Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao", "Ta dại
ta tìm nơi vắng vẻ / Người khôn người đến chốn lao xao"...
Nói vậy, nhưng Nguyễn Bình Khiêm không trốn tránh cõi nhân gian. Ông
mở quán để dạy học trò, "Tân quán ngày đêm mở cửa hoài". Học trò tìm đến
học rất đông, trong đó có nhiều người thành danh như Trạng nguyên Giáp
Hải, Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan, Thượng thư Lương Hữu Khánh, danh
sĩ Đinh Thì Trung, danh tướng Nguyễn Quyện... Học trò khắp nơi tôn xưng
ông là Tuyết Giang phu tử, cũng có nhiều người tự nhận hoặc được gán là
học trò ông.
Cùng với việc dạy học trò, giáo hóa đạo làm người, Nguyễn Bỉnh Khiêm
còn viết rất nhiều thơ để kí thác tấm lòng và bày tỏ nỗi niềm. Sáng tác của
ông khá đồ sộ, gồm cả thơ chữ Hán và chữ Nôm, hiện còn để lại hàng trăm
bài trong Bạch Vân Am thi tập và Bạch Vân quốc ngữ thi tập.
Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm mộc mạc, tự nhiên mà thâm thúy. Nhà sử học
Phan Huy Lê nhận xét: "Hơn 40 năm mà không một ngày nào quên đời, lòng
lo thời thương đời thể hiện ra văn thơ. Văn chương ông tự nhiên, nói ra là
