Khác thường từ tuổi còn thơ
Mặc dù đỗ đạt, lại ít nhiều đã có danh phận, song là con nhà thường dân
mà lại "dám" lấy con nhà tôn thất, thế là không phải đạo, nên Nguyễn Ứng
Long không được Thượng hoàng Trần Nghệ Tông trọng dụng. Ngài chỉ cho
ông một chức Kiểm chính nhỏ. Ông cũng chẳng lấy thế làm buồn, mà càng
yên tâm chăm lo cho ngôi trường của mình. Trong khi cha dạy học ở quê,
cậu bé Trãi ở lại cùng mẹ tại dinh ông ngoại ở Thăng Long. Quan Tư đồ
đang rầu lòng với thời cuộc, chính trị suy vi, lòng người li tán, đất nước yếu
hèn, quân Chiêm Thành luôn quấy nhiễu mạn Thanh Hóa, Nghệ An. (Thậm
chí, trong các năm từ 1371 đến 1378, Chế Bồng Nga còn ba lần xâm phạm
đến kinh thành, khiến vua tôi nhà Trần phải bỏ cả Thăng Long chạy giặc).
Ông lấy việc dạy cháu đôi ba chữ làm vui và nhiều khi kinh ngạc thấy đứa
cháu có những tư chất khác thường...
Năm Ất Sửu (1385), thấy cơ đồ nhà Trần nghiêng ngả, không thể cứu vãn
được, Trần Nguyên Đán cáo quan, rời Thăng Long về sống tại động Thanh
Hư trên núi Côn Sơn (Hải Dương), mang theo hai mẹ con Trãi. Năm sau, bà
Thái ốm nặng và mất. Trần Nguyên Đán rất buồn, trút hết tình thương yêu
vào đứa cháu sớm mồ côi mẹ và thường trò chuyện với Trãi những điều ông
chiêm nghiệm trong đời như với một người bạn. Tuy còn quá nhỏ, nhưng
Trãi cũng hiểu được phần nào niềm tâm sự của ông ngoại. Những điều ông
nói đã ảnh hưởng sâu đậm đến suy nghĩ của cậu bé nhiều năm sau này.
Những lần về thăm nhạc phụ, Nguyễn Ứng Long cũng rất ngạc nhiên thấy
con trai đã được ông ngoại dạy cho biết chữ và suốt ngày quấn quýt bên ông
trong thư phòng đầy sách vở. Ông từng viết về con:
Lục tuế nhi đồng phả ái thư.
(Trẻ thơ sáu tuổi đã ham đọc sách.)
Năm Canh Ngọ (1390), quan Tư đồ Trần Nguyên Đán qua đời. Nguyễn
Trãi về Nhị Khê ở với cha, phụ giúp cha trông nom các em và được cha trực
tiếp kèm cặp. Ông Long tiên liệu tình hình, chuẩn bị cho con những tri thức
cần thiết để vào đời, tìm sách quý hiếm cho con đọc, giảng giải, tranh biện
