Mười năm kháng chiến
Theo một tư liệu, Nguyễn Trãi đã cùng Trần Nguyên Hãn tìm cách thoát
khỏi thành Đông Quan, và đến tháng Hai năm Bính Thân (1416), người ta
thấy ông có mặt ở Hội thề Lũng Nhai. Đó là tên gọi sự kiện lịch sử Lê Lợi
cùng 18 nghĩa sĩ làm lễ ăn thề cùng nhau sinh tử, chuẩn bị sự nghiệp đánh
đuổi giặc Minh, khôi phục lại giang sơn. Do hội thề được tổ chức ở Lũng
Nhai đất Lam Sơn mà có tên như vậy. (Nơi này nay thuộc làng Mễ, xã Ngọc
Phụng, huyện Thường Xuân, Thanh Hóa).
Tháng Giêng năm Mậu Tuất (1418), Lê Lợi chính thức xưng Bình Định
Vương, nổi dậy khởi nghĩa vũ trang chống quân Minh xâm lược. Được
Nguyễn Trãi dâng Bình Ngô sách, Lê Lợi rất vừa ý. Vương phong Nguyễn
Trãi làm Tuyên phụng đại phu Hàn lâm thừa chỉ, giữ luôn bên cạnh để cùng
bàn mưu tính kế như một người tâm phúc. Không chỉ định ra chiến lược,
sách lược chống giặc, ông còn làm tất cả các việc giao thiệp với quân Minh.
Suốt trong cuộc kháng chiến kéo dài 10 năm, Nguyễn Trãi với vai trò
quân sư của từng chiến dịch, luôn chủ trương thuyết "tâm công" (đánh vào
lòng người). Qua đó, ông đã tỏ ra là một nhà lí luận quân sự thiên tài, thể
hiện ở những điểm như dựa vào dân để đánh lâu dài, triệt để sử dụng chiến
tranh du kích, luôn luôn phân tích thời thế để tạo cơ hội, "biết trước từ khi
sự việc chưa thành hình" và áp dụng cách đánh thần tốc khi cơ hội đến. Đại
tướng Võ Nguyên Giáp nhận định Nguyễn Trãi là "người đầu tiên trong lịch
sử nước ta đã trình bày một cách hoàn chỉnh và có hệ thống tư tưởng quân
sự Việt Nam độc đáo và sáng tạo".
Cùng với dũng lược của các tướng sĩ chiến đấu sinh tử ngoài chiến
trường, Nguyễn Trãi đề xuất "công tác địch vận" rất có hiệu quả. Nhân danh
Bình Định Vương, ông viết thư cho bọn chỉ huy quân Minh như Sơn Thọ,
Phương Chính, Thái Phúc, Vương Thông... để mắng nhiếc, khiêu khích cho
chúng mất khôn, hoặc phân tích cho chúng thấy cái thua tất yếu để dụ chúng
ra hàng. Ông còn đích thân mạo hiểm đến thành Tam Giang (Việt Trì) gọi
hàng tướng Minh giữ thành là Lưu Thanh. Cũng chính ông đã viết thư chiêu
