Có nhiều lý do hợp lý khiến chúng ta khó mà sẵn lòng giúp đỡ bạn bè và
hàng xóm một cách vô tư. Một mặt, chúng ta sợ giúp đỡ sẽ khiến người ta
lười biếng ỷ lại, đây gọi là rủi ro đạo đức theo thuật ngữ trong bảo hiểm.
Hoặc cũng có thể chúng ta e sợ người ta sẽ nhì nhèo nhờ vả ngay cả khi
không gặp khó khăn. Hay cũng có thể vì chẳng có gì chắc chắn ở lời hứa sẽ
giúp nhau khi hoạn nạn: Tôi giúp anh, nhưng khi anh gặp vận thì có nhớ gì
đến tôi.
Những lý do trên đây giải thích vì sao chúng ta hay kiềm lòng khi giúp đỡ
người khác, nhưng không lý giải được chuyện chẳng mấy ai chìa tay giúp
khi người khác ốm đau, vì rõ ràng đâu ai muốn đau ốm. Phần lớn nhà kinh tế
học đều cho rằng cơ sở của hình thức bảo hiểm phi chính thức là: chúng ta
giúp đỡ người khác vì biết đâu trong tương lai sẽ cần đến lòng tốt của họ.
Tuy nhiên mọi chuyện không hẳn là như vậy. Chúng ta vẫn sẽ giúp hàng
xóm những lúc khó khăn mà không hề mong đợi rơi vào hoàn cảnh tương
tự. Ví dụ như sẽ rất bất nhân nếu cứ để mặc hàng xóm chết đói. Trong cuốn
sách về đời sống tại vùng nông thôn giữa những năm 1970 tại
Bangladesh
, hai tác giả Betsey Hartley và Jim Boyce có mô tả câu
chuyện giữa một gia đình người Hindu và một gia đình người Hồi giáo ở
cạnh nhau và không mấy thân thiết với nhau. Gia đình người Hindu chẳng
may mất lao động chính trong nhà và rơi vào tình trạng đói ăn; quá túng
quẫn, người phụ nữ trong gia đình thỉnh thoảng đã lẻn sang vườn nhà bên
hái trộm rau. Theo Hartman, gia đình người Hồi giáo biết chuyện nhưng
nhắm mắt làm ngơ. Gia đình này chia sẻ: “Tôi biết bà ta không xấu tính”.
“Nếu tôi ở vào hoàn cảnh của bà ta, chắc tôi cũng ăn trộm. Mỗi khi mất mát
những thứ linh tinh, tôi cố không bực mình. Tôi nghĩ ‘Người trộm đồ hẳn
phải đói hơn mình.’”
Người ta giúp đỡ nhau vượt qua hoạn nạn vì lương tâm, chứ không hẳn vì
mong được đền đáp. Điều này giải thích vì sao mạng lưới phi chính thức
không hữu ích lắm trước sự cố sức khỏe. Khi người nghèo đủ ăn thấy hàng
xóm đói khổ, chuyện lá lành đùm lá rách là thường. Nhưng giúp người khác
trả viện phí không đơn giản chỉ là hành động sẻ chia đơn thuần: Có khi
