ngọn đèn tù mù như các ngọn đèn bão. Người ta chỉ đặt ánh sáng thật sự
cho những người thợ dân sự Đức, mỗi khi đường hầm hoàn tất, đến thiết trí
các nhà máy. Kẻ nào rủi ro rơi vào toán đào hầm sẽ có bộ mặt như thây ma
của loại nhân công làm việc lâu ngày dưới đất; họ chỉ làm tám giờ, nhưng
họ thích làm mười sáu giờ ở chỗ khác hơn, nhất là họ phải làm việc luân
phiên ngày đêm. Nguy hiểm nhất là các vụ nổ mìn để sửa soạn cho việc nới
sâu đường hầm thêm vào phía lòng núi. Đường hầm được để trống bằng
cách di tản mọi người ra ngoài một chốc, nhưng nếu một ngòi mìn không
nổ, một tù nhân phải vào xem lại, và thường thường bạn bè người nầy phải
lượm lại các mảnh thịt xương bắn vung vãi chung với đá vụn. Các vụ hầm
sụp xảy ra luôn, nhưng vì không có một biện pháp an toàn nào, bọn nhân
viên dân sự chỉ vào kiểm soát ít phút trong một ngày.
Khi chúng tôi tiến vào hầm với André, các bạn chúng tôi đang căng
đường dây. Tự nhiên, tôi nhìn lên trần hầm, bởi vì có nước rơi xuống. Trong
tiếng huyên náo đáng sợ” - những tù khổ sai làm công việc chất đá lên các
toa xe nhỏ. Toán đào hầm không thấy được vì một lớp bụi dày bao phủ lấy
họ. Rất nhiều thiếu niên làm việc trong cái lò nầy.” Ở Dora cũng như vậy,
André lưu ý tôi, vì anh ta cũng đã từng nếm mùi vị chế độ lao tác nầy rồi
trước khi trở thành thợ điện nhờ biết tiếng Đức. Chúng tôi biết là thứ ngôn
ngữ nầy là cứu tinh tối hậu của chúng tôi. Nếu không có nó, ngoại trừ có
phương tiện đặc biệt, thì tai hại cũng như câm điếc, và phải cam tâm làm tất
cả các công việc nhọc nhằn. Trong một dãy trại nằm trước miệng hầm, dùng
làm văn phòng của nhân viên dân sự. André phải đặt một chỗ cắm điện. Tôi
đi theo anh ta, nhiệm vụ tôi đã xong và chúng tôi gặp một tù nhân làm
chúng tôi ngạc nhiên vì bộ áo quần còn tốt của anh ta và nhất là vì chữ anh
ta mang trên ngực:
- Kia, những người Pháp! - Anh ta kêu lên. - Thật vui thú khi thấy các
anh trốn việc được, chỉ một số ít thôi đấy nhé. Tôi tên là Marcel, tôi từ Dora
đến đã sáu ngày nay và tôi làm việc tại phòng họa đồ. Tất nhiên là nhờ nói
được tiếng Đức.
Anh ta cũng là một người tốt số, suốt ngày ở với một viên kỹ sư vẽ các
họa đồ. Thỉnh thoảng anh ta hút nguyên một điếu thuốc, có một cô thư ký
