4. Chính phủ vi phạm quyền tự do thư tín, ngay cả thư riêng của các ký
giả. Những người này bị "ghi" vào sổ đen, bị theo dõi, dò la, do thám và vu
cáo. Chính phủ dùng cả áp lực đối với gia đình, bà con thân thuộc và bè bạn
họ nữa. Chỉ nhờ địa vị có làng Tây và nhờ mánh khoé khôn khéo kết thúc
mọi bình luận bằng cách nịnh hót tâng bốc hết mức nước mẹ bảo hộ, nhân từ,
thiêng liêng, v.v. mà họ thoát khỏi đi tù.
Báo chí bản xứ bằng tiếng Pháp bị phá phách như vậy đấy. Những hành
vi bất hợp pháp của lối trị an đê hèn ấy còn được tăng cường và bổ sung thêm
bằng những điều lệ pháp lý như thế này: "Mọi việc trưng bày hay gửi đi nơi
khác những bài hát, bức hoạ hay tranh ảnh trái đạo tôn kính đối với các vị đại
diện của Nhà nước, sẽ bị trừng phạt bao nhiêu tháng tù và phạt tiền bao nhiêu
phrăng đó, v.v.".
Chưa hết đâu. Nền văn minh của thực dân đã dùng ngọn đuốc cổ truyền
thủ tiêu đến chút tự do cuối cùng của người bản xứ. Đã làm cho người bản xứ
phải đần độn và câm, chúng vẫn chưa vừa lòng; chúng còn muốn họ phải điếc
nữa kia. Chúng bịt tai họ không cho họ nghe tiếng vang của những biến cố
bên ngoài. Chỉ đơn giản bằng một nét bút, chúng đình chỉ hẳn đời sống tinh
thần của cả một dân tộc. Cũng sắc lệnh vừa kể trên định rằng: "Sự lưu hành
báo và tạp chí bất cứ bằng tiếng gì, có thể bị cấm do một nghị định của quan
toàn quyền". Các bạn có tin chắc rằng quan toàn quyền nhân từ chẳng sơ suất
gì mà không dùng và lạm dụng quyền hành ấy. Báo chí bằng tiếng Pháp, xuất
bản ở Pari, gửi sang đều bị tịch thu ở Đông Dương. Sở bưu chính, sở mật
thám và các cơ quan hành chính cùng nhau làm nhiệm vụ đê hèn ấy. Và
người ta doạ trừng phạt những người có tên nhận những tờ báo ấy. Người ta
cấm ngặt không cho đọc báo Nhật và Trung Quốc. Giữ một tờ tạp chí, một
quyển sách Trung Quốc nào đó có thể là một trọng tội đối với người An Nam.
Tôi biết nhiều nhà văn thân bị kết án khổ sai chung thân vì đã đọc tạp chí
Trung Quốc hồn, ẩm băng và những bài cùng loại ấy của các nhà duy tân
Trung Quốc. Năm 1920, có nhiều người An Nam ở Bắc Kỳ bị kết án từ hai
đến năm năm tù, chỉ vì một người đã làm thơ ca tụng tự do và các người khác
đã nghe ngâm bài thơ ấy.
