Các bạn chớ tưởng rằng mấy tờ báo thông tin khốn khổ ấy được tự do
phân tích tất cả những cái thuộc về kinh tế. Chẳng hạn, họ không được nói
đến đời sống đắt đỏ, đến việc mất mùa, đến việc buôn gian bán lậu của bọn
con buôn người Âu, đến việc xoay xở tiền nong bất lương của bọn quan cai
trị, đến những vụ đầu cơ đê tiện của bọn chủ đồn điền và chủ nhà máy người
da trắng. Vừa rồi, người ta cấm báo chí không được đả động đến việc Chính
phủ nhượng quyền kinh doanh hải cảng Sài Gòn, nếu không phải để tán
dương công đức của công ty độc quyền và lòng vô tư của Chính phủ. Có một
tờ cũng đã "tán dương", nhưng kém nhiệt tình, nên phòng kiểm duyệt trước
hết
đã theo dõi bí mật, rồi đóng cửa hẳn tờ báo ấy.
Những người vào làng Tây, được hưởng quyền công dân Pháp, có thể
xuất bản báo, nhưng chỉ bằng tiếng Pháp mà thôi - ở Nam Kỳ có 5, 6 tờ báo
vào loại ấy. ở các vùng khác, không có tờ báo nào, vì không có hay có ít
người vào làng Tây. Trong số các cơ quan ngôn luận ấy - thường là bán
nguyệt san - có hai hay ba tờ có khuynh hướng quốc gia hợp pháp. Ghép hai
tính từ trái ngược nhau ấy với nhau, có thể kỳ dị đấy và cần giải thích đôi
chút. Những tờ báo này là của bọn tư sản bản xứ mới lên, có địa vị là nhờ ở
nền đô hộ Pháp. Nền đô hộ ấy đã sinh ra bọn này, nhưng lại không để cho họ
phát triển. Vì vậy, tầng lớp tư sản nhỏ bé đó bị ngạt thở trong phạm vi chật
hẹp và phụ thuộc mà quan thầy ngoại quốc - cha đỡ đầu của họ- đã dành cho
họ. Và vì thế, họ hờn mát nhưng cũng nhè nhẹ thôi. Bởi thân phận nửa dơi
nửa chuột của họ, chẳng thuộc hoàn toàn trong xã hội An Nam vì họ là những
người vào làng Tây, mà cũng chẳng thuộc trong tầng lớp "quý tộc" Tây vì họ
xuất thân ra là người An Nam - nên họ cảm thấy lúng túng trong mọi việc.
Đồng thời trong mọi hành động và tư tưởng của họ, đều thấy cái mâu thuẫn
xã hội và tâm lý ấy. Báo của họ chỉ trích những vụ hà lạm, nhưng lại phỉnh
nịnh những kẻ hà lạm; họ than phiền về những đạo luật đè nén áp bức, nhưng
vẫn cậy thế vào nước mẹ; họ mủi lòng cho số phận khốn khổ của người An
Nam, nhưng vẫn ca tụng công đức mơ hồ của một nền khai hoá tốt đẹp hơn.
Họ muốn chữa bệnh, nhưng lại không dám tìm và tấn công vào nguồn gốc
của bệnh.
