viên toàn quyền ban bố chứ không phải bằng những đạo luật đã được thảo
luận và biểu quyết ở nghị viện). Trên thực tế còn tệ hơn nữa. Mãi đến bây
giờ, chưa có người An Nam nào được phép xuất bản một tờ báo cả.
Tôi gọi báo là một tờ báo về chính trị, về kinh tế hay văn học như ta thấy
ở châu Âu và các nước châu á khác, chứ không phải một tờ do chính quyền
thành lập và giao cho bọn tay chân điều khiển, chỉ nói đến chuyện nắng mưa,
tán dương những kẻ quyền thế đương thời, kể chuyện vớ vẩn, ca tụng công
ơn của nền khai hoá và ru ngủ dân chúng. Báo đầu độc người ta như thế, thì ở
Đông Dương cũng có ba hay bốn tờ đấy.
Ngay cho đến cả những tờ thông tin thuần tuý về kinh tế và thương mại,
người ký giả bản xứ cũng chỉ xin được phép bằng những biện pháp quanh co.
Anh ta phải thuê tiền một người Pháp có địa vị và được kính nể. Ông này đi
gặp quan cai trị và xin phép cho ông ta, là người Pháp. Vì ông ta vẫn sẽ là
sáng lập viên của tờ báo, mặc dầu ông chẳng biết một tiếng An Nam nào gọi
là có, ông chẳng phải bỏ tiền túi ra lấy một xu nhỏ, chẳng phải đụng tí gì đến
công việc của tờ báo cả trừ việc đi gặp viên quan cai trị. Chỉ việc cho mượn
tên mình, người Pháp kia nhận được hằng tháng một số tiền rất hậu mà người
ký giả bản xứ phải trả cho ông lâu dài, báo còn ra là còn phải trả.
Trước khi đưa đi nhà in, tất cả các bài báo phải dịch ra tiếng Pháp và đưa
kiểm duyệt đã. Cấm ngặt những tờ thông tin ấy không được đả động gì đến
những vấn đề chính trị hay tôn giáo, mà chỉ được đăng những tin tức thông
thường, những vấn đề xét ra có lợi cho Nhà nước. Khi đất nước bị một thiên
tai nào, lụt lội, bão táp, đói kém, v.v., phòng kiểm duyệt cấm báo không được
cho dân chúng biết
những tin "không vui" ấy, cấm báo không được mở lạc quyên giúp
những người bị nạn. Báo không có quyền nói gì, dù chỉ bóng gió, đến việc
bầu cử hội đồng thuộc địa hay hội đồng hàng tỉnh. Có một tờ, dịch ra tiếng
An Nam đạo luật cấm những hành vi hối lộ trong việc tuyển cử, đã bị kiểm
duyệt trắng mất nửa tờ báo mà còn bị khiển trách thêm nữa. Nhiều khi người
ta cấm cả dịch đăng những bài đã đăng ở các báo tiếng Pháp xuất bản ở Đông
Dương.
