bảo đảm về tinh thần nghĩa là cha mẹ anh ta phải có thái độ phục tùng Chính
phủ; phải có bảo đảm về vật chất tức là phải đút lót thật nhiều cho các quan
cai trị. 3) Du học sinh phải làm đủ các thể thức quái gở, vô ích và nhục nhã;
những thể thức này thường làm cho người xin đi học phải nản chí, vả lại
Chính phủ cũng chỉ muốn như thế thôi. 4) Khi đã sang Pháp, người du học
sinh phải chịu sự giám sát, theo dõi và dò la của Chính phủ Pháp.
Chính phủ Pháp cố đưa du học sinh An Nam vào học ở những trường
phản động nhất. Những sách vở báo chí mà anh ta đọc, những hoạt động, giao
thiệp hằng ngày của anh đều bị kiểm soát, theo dõi. Người ta giao anh cho
những tên ba que thực dân già đã về hưu trông nom. Chính phủ Pháp dựng
lên một bức tường ngăn cách hẳn du học sinh với những luồng tư tưởng chính
trị và xã hội ở chính quốc. Để nắm chặt lấy anh ta, người ta dùng tiền thuế
của người An Nam tổ chức ra những hội quán và câu lạc bộ cho du học sinh;
ở đấy muốn làm gì thì làm, trừ việc học tập. Nếu anh sinh viên tỏ vẻ tự lập thì
người ta sẽ bắt ép cha mẹ phải gọi anh ta về. Nếu anh ta không nghe, thì
người ta cứ việc cắt lương của anh.
Học xong và nếu đã tốt nghiệp - dù tốt nghiệp bác sĩ y khoa, luật sư hay
kỹ sư bách khoa - người An Nam muốn có việc làm ở trong nước thì phải
nhập quốc tịch Pháp; mà muốn được vào làng Tây thì phải luồn lọt xin xỏ
thật là nhục nhã và hèn hạ.
Muốn mở trường tư thì phải xin phép Chính phủ trước. Bất cứ lúc nào
Chính phủ cũng có quyền kiểm soát hoặc bắt các trường phải đóng cửa.
Sau những cuộc biểu tình năm 1907
58
mà tôi đã có dịp nói đến, Chính
phủ cho lính tập về phá phách các trường học và bắt bớ giáo viên. Các ông
giáo bị bắt, bị ngược đãi hành hạ, tay trói giật cánh khuỷu và bị dẫn từng xâu
lên tỉnh lỵ; đầu trần, chân không, nhịn đói, nhịn khát, họ bị đánh đập như trâu
ngựa, rồi bị kết án khổ sai. Còn trường học thì bọn sĩ quan Pháp dùng làm
chuồng ngựa.
Mới đây, ở một tỉnh Nam Kỳ người ta thuyên chuyển cả một loạt giáo
viên, lấy lý do là các nhà giáo đã quyết định xin ra hội mà trước kia họ bị bắt
buộc phải gia nhập. Tên công sứ chủ tỉnh làm thủ quỹ hội này đã bắt giáo
