Trong một bản báo cáo về tình hình Đông Dương, tướng Penơcanh cũng
viết: Trong 50 năm chiếm đóng ở Nam Kỳ và 25 năm chiếm đóng ở Bắc Kỳ,
những trường học Pháp không đào tạo lấy được một người An Nam thật sự
có học thức.
Ông Mácxơ, văn sĩ thuộc địa, đã viết câu sau đây lột tả được đúng tư
tưởng đang thống trị trong đầu óc của các nhà cai trị của chúng ta: Chúng ta
chỉ cần dạy tiếng Pháp cho người An Nam, dạy cho họ biết đọc, biết tính toán
chút ít thôi; biết hơn nữa chỉ là thừa vô ích.
Nhưng ngay cả nền giáo dục sơ đẳng ấy cũng chỉ được phổ cập một cách
quá bủn xỉn và nhỏ giọt. Trường học rõ ràng là còn thiếu nhiều, giáo viên thì
chưa đủ tư cách để giảng dạy. Cao Miên có 2.000.000 dân mà chỉ có 60
trường học. ở Trung Kỳ chỉ có 118 trường cho 6.000.000 dân. Trường học lập
ra không phải để giáo dục cho thanh niên An Nam một nền học vấn tốt đẹp và
chân thực, mở mang trí tuệ và phát triển tư tưởng cho họ, mà trái lại càng làm
cho họ đần độn thêm. Ngoài mục đích giáo dục để đào tạo tuỳ phái, thông
ngôn và viên chức nhỏ đủ số cần thiết phục vụ cho bọn xâm lược - người ta
đã gieo rắc một nền giáo dục đồi bại, xảo trá và nguy hiểm hơn cả sự dốt nát
nữa, vì một nền giáo dục như vậy chỉ làm hư hỏng mất tính nết của người đi
học, chỉ dạy cho họ một lòng "trung thực" giả dối, chỉ dạy cho họ biết sùng
bái những kẻ mạnh hơn mình, dạy cho thanh niên yêu một Tổ quốc không
phải là Tổ quốc của mình và đang áp bức mình. Nền giáo dục ấy dạy cho
thanh thiếu niên khinh rẻ nguồn gốc dòng giống mình. Nó làm cho thanh
thiếu niên trở nên ngu ngốc. Điều gì có thể rèn luyện được cho học sinh biết
suy nghĩ, biết phân tích thì người ta không dạy ở nhà trường. Vấn đề nào có
liên quan đến chính trị, xã hội và có thể làm cho người ta tỉnh ngộ đều bị bóp
méo và xuyên tạc đi. Có học lịch sử nước Pháp đi nữa, thì người ta không hề
đả động đến chương nói về cách mạng. Người ta cấm học sinh đọc tác phẩm
của Huygô, Rútxô và Môngtexkiơ. Nói tóm lại, trường học thật là tương xứng
với chế độ đã khai sinh ra nó.
Cách đây vài năm, người ta ban cho chúng tôi một trường đại học. Một
trường đại học thế nào? Theo những bài diễn văn chính thức và những lời
tuyên truyền ầm ỹ xung quanh trường này thì trường đại học của chúng tôi có
