thể so sánh được với các trường đại học to nhất Âu châu kia đấy. Thực ra, thì
hằng năm trường đại học chỉ sản xuất được hai ba ông cử nhân hạng tồi. Ông
bố đỡ đầu cho cái trường "Xóocbon Annammít" ấy, hiện giờ là thống đốc
Nam Kỳ, trong một lúc thành thật hiếm thấy xưa nay ở ngài, ngài đã thú nhận
rằng chính ngài đã "hằng chăm lo đến sự tiến bộ của cả dân tộc An Nam; mở
trường y khoa và trường đại học là cốt để sau này (lời thú nhận vào tháng 3
năm 1924) người An Nam có thể thay thế người Pháp trong các chức vụ thứ
yếu ở các công sở".
Bên cạnh trường đại học đáng quý ấy, lập ra cốt để loè nước ngoài, để
đưa ra khoe khoang trong các bài diễn văn và để lấy cớ ngăn cấm người An
Nam xuất dương du học, chúng tôi còn có một trường y khoa, một trường
luật, một trường công chính, ba hoặc bốn trường chuyên nghiệp nữa, cho cả
20.000.000 dân.
Nhưng kết quả thu được ở các trường ấy thì như thế nào? Một tờ báo
Pháp xuất bản ở Đông Dương đã trả lời câu hỏi đó như thế này: Số thanh niên
An Nam có trình độ kỹ thuật chuyên nghiệp cao còn rất ít, rất ít người dân
bảo hộ có thể đảm đương được xứng đáng chức vụ của một kỹ sư công chính,
của một bác sĩ y khoa hay của một thanh tra hoả xa, chẳng hạn.
Cho nên bị chính sách ngu dân triệt để kiềm chế như vậy, người An Nam
muốn học lên chỉ còn có 2 cách: đi du học ở nước ngoài hay ở Pháp. Nhưng
nếu có một người An Nam nào có ý định đi du học nước ngoài thì sẽ bị coi
như một người nổi loạn, một người chống Pháp, có tội lớn; người ta hãm hại
người đó và cả gia đình họ. Anbe Xarô, nguyên toàn quyền Đông Dương, nay
là Bộ trưởng thuộc địa đã nói rõ chính sách bao vây tinh thần ấy bằng những
lời lẽ sau đây: "Để cho lớp thượng lưu trí thức được đào tạo ở nước ngoài
thoát khỏi vòng kiềm toả của chúng ta, chịu ảnh hưởng văn hoá và chính trị
của nước khác, thì thật là một điều nguy hiểm vô cùng. Những người trí thức
đó trở về nước đã đưa hết tài năng của họ để tuyên truyền vận động chống lại
chúng ta là những người bảo hộ đã ngăn cấm không cho họ học tập".
Còn sang du học ở Pháp lại là một chuyện khác hẳn. 1) Sinh hoạt ở Pháp
đắt đỏ hơn ở Trung Quốc và ở Nhật Bản, nên du học sinh phải rất giàu mới có
đủ tiền đến học ở một trường chính quốc. 2) Ngoài ra, người đó phải được
