HỒ QUÝ LY - Trang 335

trông coi việc học của Châu Vạn Ninh vùng Vân Đồn.
Quan thái sư rất quan tâm tới việc học. Ông thấy các lộ, phủ, châu việc học
chưa vào nền nếp, ông bèn đặt ra chức học quan, đề bạt một loạt những nhà
khoa bảng, đưa về các địa phương trông coi việc học hành của dân. Ông
chú ý đến những người đỗ đạt có tài nhưng chưa được cất nhắc đúng mức.
Vừa qua Trần Mộng Dữ, con rể ông và là con trai quan tư đồ Trần Nguyên
Đán về Côn Sơn thăm gia đình. Ông viết riêng một lá thư gửi cho Nguyễn
Ứng Long, anh rể của Dữ. Ứng Long lấy Trần Thị Thái con gái quan tư đồ
Nguyên Đán. Ứng Long cũng đỗ Thái học sinh cùng khoa với Đoàn Xuân
Lôi .
Vì Ứng Long là dân thường lại lấy con gái hoàng tộc, Nghệ Hoàng cho
rằng như vậy là bất kính, nên bỏ đi không dùng. Nay, Nghệ Hoàng đã băng,
thái sư thấy đã đến lúc nên chuẩn bị dùng Nguyễn Ứng Long.
Nhận được thư của thái sư, Ứng Long viết một lá thư hồi đáp:
- Kẻ hàn sĩ quê mùa này nhận được lá thư của ngài gửi lời lẽ vỗ về an ủi,
lòng dạ chợt vô cùng cảm kích, biết ơn.
Tiểu nhân may mắn được đọc cuốn Minh Đạo của ngài, thấy từng dòng,
từng chữ đều là những lời tâm huyết, mong cho nước mạnh dân giầu, mong
cho cõi trời Nam ta sáng ngời văn hiến... Kẻ hàn sĩ xem Kinh Dịch thấy sau
quẻ Tỉnh (giếng) đến quẻ Cách (thay đổi). Giếng để lâu ngày nước tù đọng,
thiếu phần trong sạch. Nay phải thau nước cũ, để dòng mạch mới chảy
vào... Trong thư, đại nhân có khuyên tiểu nhân nên dùng tình đồng khoa để
khuyên nhủ giúp những người còn mê lầm (ám chỉ đến Đoàn Xuân Lôi).
Trộm nghĩ: lời thoán từ quẻ Cách có nói: “Cách, dĩ nhật nãi phu...”. Việc
đổi thay, phải lâu ngày con nuôi mới hiểu được... Vậy nên, việc thay cũ đổi
mới, ngược với thói quen cũ, con người, dù có được học hành, cũng dễ thủ
cựu, cho là đa sư. Những kẻ như vậy chỉ là lẽ thường tình... chắc rằng
chẳng chóng thì chày sẽ thay đổi... Xin đại nhân hãy rủ lòng kiên nhẫn...
Việc đổi đời, làm thay sông đổi núi, công việc nhiều và nặng tựa thái sơn
cần phải có nhiều người tài trí đồng lòng ra tay gánh vác.
Nay, đại nhân lấy việc nuôi dưỡng, khuyến khích kẻ hiền tài làm trọng...
tiểu nhân trộm nghĩ tấm lòng âu lo ấy, tấm lòng đau đáu vì non sông ấy