Để tạo áp lực với các nước cộng hòa, Gorbachev nảy ra ý định tiến
hành một cuộc trưng cầu dân ý về tương lai Liên bang. Đại hội Đại biểu
Nhân dân đã thông qua đề nghị này tháng 12/1990, nhưng Gorbachev bỏ
ngoài tai lời nhắc nhở là ông đang vướng chân vào một bãi mìn. Ông đã
phải sắp đặt câu hỏi ở dạng làm cho người ta không thể trả lời “không”.
Cách tốt nhất làm việc này là nêu câu hỏi cực kỳ phức tạp và lồng ghép với
nội dung dỗ dành ngọt ngào: “Bạn nghĩ có cần thiết duy trì Liên bang Cộng
hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết như một liên bang đổi mới trong đó sự bình
đẳng giữa các nước cộng hòa, quyền con người, quyền tự do đều được hoàn
toàn đảm bảo cho tất cả các dân tộc khác không?”
Không đề cập chút nào đến một số vấn đề. Bản chất của một liên bang
mới vẫn chưa được thống nhất. Bằng cách sử dụng từ “các nước cộng hòa”,
chứ không phải là quốc gia, hàm ý sẽ không phải là một chế độ liên bang?
Định nghĩa chi tiết thế nào về chủ quyền? Kinh nghiệm của Lithuania cho
người ta thấy là điềm gở khi đề cập đến việc bảo vệ nhân quyền và các
quyền tự do khác. Khi cuộc trưng cầu dân ý này được tiến hành vào ngày
17/3, người ta dự đoán một số nước cộng hòa sẽ từ chối tham gia tổ chức.
Đó là ba nước cộng hòa Baltic, sau đó là Gruzia, Armenia và Moldova. Ở
Kazakhstan, một vấn đề khác được đưa ra: “Bạn nghĩ có cần thiết duy trì
Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết là một Liên bang gồm các
quốc gia có quyền bình đẳng như nhau không?” Không đề cập đến chế độ
liên bang mới, nhân quyền và các quyền tự do của con người đã tiêu tan.
Quan trọng là các nước cộng hòa được thay bằng các quốc gia. Ở Ukraine,
câu hỏi bổ sung là: “Liệu Ukraine có nên duy trì vị trí thành viên trong một
Liên bang gồm tập hợp các nhà nước có chủ quyền hay không?” Tuy vậy,
người giành thắng lợi vẻ vang nhất là Liên bang Nga. Đại hội Đại biểu
Nhân dân Nga liên tục khước từ sửa đổi Hiến pháp Nga, cho phép bầu ra
một tổng thống hành pháp. Người Nga được mời trả lời câu hỏi bổ sung:
“Bạn có muốn tham gia trực tiếp bầu cử tổng thống hành pháp không?”
