Ông tận dụng dịp này để nhắc lại sự phản đối của mình đối với những quyết
định được đưa ra ở Almaty: “Tôi cho rằng nhân dân mới có quyền quyết
định về những việc quan trọng như vậy.” Mọi việc đã diễn ra không như kế
hoạch: “Chế độ cũ đã sụp đổ trước khi một chế độ mới bắt đầu thực hiện
chức năng của mình.” Phát biểu này có thể được coi là lời cuối cùng của
ông. Ông đã tiến hành cải cách mà không biết những cải cách đó có thể dẫn
đi đâu. Ngay trong cơn ác mộng tồi tệ nhất ông cũng không bao giờ tưởng
tượng ra chính perestroika của ông lại dẫn Liên bang Xô viết đến sự sụp đổ
và khiến ông trở thành người thất nghiệp.
Bài diễn văn của ông khiến Yeltsin bực mình khi gặp ông ở Kremlin để
nhận sắc lệnh chuyển giao quyền kiểm soát toàn bộ lực lượng vũ trang cho
Tổng thống Nga. Thay vào đó, Nguyên soái Evgeny Shaposhnikov được
trao một va li trong đó có các mật mã hạt nhân, và Gorbachev đề nghị ông
giao nó cho ông chủ mới. Thỏa thuận ban đầu là Gorbachev sẽ rời khỏi văn
phòng của ông ở Kremlin vào ngày 30/12. Song, ngày 27/12 ông nhận điện
từ phòng tiếp đón thuộc Kremlin thông báo là Yeltsin, Khasbulatov và
Burbulis sẽ tiếp nhận văn phòng của ông lúc 8 giờ 30 và sẽ tổ chức bữa tiệc
tại đây, với một chai whisky. Gorbachev được thông báo ông có ba ngày để
thu xếp rời khỏi khu nhà dành cho Tổng thống và ngôi nhà nghỉ ngoại ô. Kỷ
nguyên hậu Xô viết bắt đầu. Về mặt luật pháp quốc tế, Liên bang Xô viết
chính thức được chôn cất vào nửa đêm ngày 31/12/1991.
Khoảnh khắc đau đớn nhất của Gorbachev là lúc ông phải rời khỏi
Kremlin và từ bỏ quyền lực của mình. Cung cách của ông là thô bạo và mối
quan hệ rạn vỡ với Yeltsin vẫn chưa nguôi ngoai và ngày càng lớn. Ông đã
lập ra một quỹ tài trợ cho các công trình nghiên cứu kinh tế − xã hội và
nghiên cứu chính trị, gọi là Quỹ Gorbachev. Điều này cho phép ông và
những cộng sự gồm cả Chernyaev, Yakovlev và Shakhnazarov có điều kiện
tiến hành nghiên cứu, xuất bản hay tổ chức các cuộc hội thảo và họp báo về
chủ đề nóng bỏng của thời đại. Tổng thống Nga mới và chính phủ mới
không bao giờ ngờ vực tổ chức này.
