Đừng để đến già mà không làm nên gì. Trước hết thánh nhân đem hai chữ “khả úy” để
khích lệ chí khí của lớp trẻ, sau đem ba chữ “bất túc úy” (không đáng sợ) để cảnh tỉnh
tương lai của lớp trẻ.
Nói xong, đứng nhìn Đại Nho, Đại Nho nói:
Cũng được đấy, cứ giảng suốt đi nào! Bảo Ngọc nói tiếp:
Thánh nhân nói: Người ta sinh ra, lúc còn nhỏ, tâm tư và tài lực thông minh tài giỏi và có
thể làm, thật là đáng sợ. Ai dám nói ngày sau họ không được như ta ngày nay? Nhưng
nếu họ cứ nay lần mai lữa không biết chăm chỉ, đến khoảng bốn năm mươi tuổi mà không
làm nên việc gì, thì hạng người đó, tuy rằng lúc trẻ hình như hữu dụng, đến lúc ấy thì trọn
đời chẳng làm ai sợ nữa.
Đại Nho cười nói:
Vừa rồi về phần ý, cháu giảng cũng rõ ràng đấy, nhưng lời lẽ có phần trẻ con, hai chữ “vô
văn” không có nghĩa là không làm nên việc gì, không ra làm quan. Chữ “văn” ở đây
nghĩa là mình thông suốt đạo lý, dầu không làm quan cũng là thành đạt; nếu không thế thì
thánh hiền đời xưa cũng có người trốn đời không ra làm quan. Không nhẽ cũng là người
không thành đạt à? Ba chữ “bất túc uý” cốt là để người ta xem xét cho cẩn thận, để đối
chọi với chữ “tri” của “yên tri” chứ không phải có nghĩa là sợ. Phải nhận rõ điểm đó mới
hiểu được tinh vi, cháu có hiểu không?
Hiểu rồi ạ.
Còn một chương nữa cháu giảng xem.
Rồi ông ta giở qua một thiên khác, chỉ cho Bảo Ngọc. Bảo Ngọc xem thì thấy là chương
“Ngô vị kiến hiếu đức như hiếu sắc giả giã”
.
Bảo Ngọc cảm thấy chương ấy châm chọc mình, liền cười lấy lòng thầy và thưa:
Câu này không có nghĩa gì mà giảng cả.
Nói nhảm! Thế gặp lúc ra đề mục này, cháu cũng nói không có gì mà làm hay sao? Bảo
Ngọc bất đắc dĩ phải giảng:
Đấy là thánh nhân thấy người ta không chịu ham đạo đức, mà thấy sắc đẹp thì rất là ham,
không nghĩ rằng đạo đức là cái sẵn có ở trong bản tính con người, thế mà người lại không
chịu ham nó; trái lại sắc đẹp tuy cũng đã có từ khi con người mới bẩm sinh ra, không ai là
không ham, nhưng đức là thiên lý, sắc là nhân dục, thế mà người ta không chịu xem thiên
lý hơn nhân dục. Đây tuy là lời than thở của Khổng Tử, mà lại có ý trông mong cho
người ta trở lại đường ngay và cũng để thấy rõ rằng người ta dù có ham đức vẫn là ham
một cách nông cạn, phải ham đức như ham sắc thì mới là thật ham.
Cháu giảng thế cũng được, nhưng ta có điều này muốn hỏi: cháu đã hiểu lời nói của thánh
nhân, vậy làm sao chính mình lại phạm lấy hai cái lỗi ấy? Tuy rằng ta không ở trong nhà
cháu, mà cha cháu cũng không nói với ta, nhưng thật ra những tật xấu của cháu, ta điều
biết hết. Làm một con người sao lại không trông mong thành đạt? Giờ đây cháu đang ở
cái thời “Hậu sinh khả uý”, “Hữu văn” hay “bất túc úy”, hoàn toàn do mình làm lấy. Nay
ta hẹn cho cháu một tháng, đem những sách đã đọc, ôn lại một lượt. Rồi đọc thêm văn bát
cổ trong một tháng nữa, sau đó ta sẽ ra đầu bài cho mà làm. Nếu còn nhác nhớn, nhất
định ta không nghe đâu. Người xưa nói: “Muốn nên người không thể lười biếng, lười
biếng thì không thể nên người”. Cháu nên nhớ những lời ta dặn.
