KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 153

chiến tranh không ngơi nghỉ và vô vọng, bất chấp sự chết chóc ô nhục, để
được vẽ cho vài lời ca tụng anh hùng khiến chúng ta tuy phải khâm phục
nhưng lại hối tiếc giùm cho.
May thay, niềm cao ngạo đó lại tan biến đi trong khối dân chúng. Nhưng
nếu chúng ta chỉ gặp một sự cam chịu tiêu cực trong khối quần chúng nầy
nhưng với hậu quả của sự chịu đựng đau khổ triền miên đã trở thành thói
quen của họ, thì chúng ta lại phải va chạm với những khó khăn nghiêm
trọng về mặt tinh thần. Với một nền văn minh lâu đời không di dịch, với
những truyền thống cội rễ và một tình trạng xã hội bám chặt vào phong tục
tập quán thì người ta không thể nào làm biến đổi trong một sớm một chiều.
Cách cư xử đơn giản và dễ giải của chúng ta từ trước đến giờ đã không thể
nào xóa bỏ được sự tưởng tượng của người An Nam về mức độ kính sợ
phục tùng do những quan chức cai trị thuở xưa đã tạo ra cho họ. Chúng ta
chưa hiểu biết một cách sâu sắc về phong tục tập quán của họ, những
phong tục đã tác động mạnh mẽ tinh thần của họ, đó là những khó khăn đầu
tiên mà bất kỳ cuộc xâm lược nào cũng gặp phải trong lúc chuyển tiếp từ
giai đoạn quân sự qua giai đoạn hành chánh dân sự; ngờ vực của họ đã
được lèo lái và khai thác một cách khôn khéo để đạt tới một mục đích là
biến ngờ vực đó thành một niềm tin tuyệt đối rằng chúng ta không có đủ
khả năng để cai trị họ.
Thêm nữa, về mặt vật chất, trong thâm tâm của những người chủ trương
khi đưa ra những dự án cải cách thì những dự án nầy phải kích thích được
sự ngưỡng mộ và sự biết ơn của dân chúng thay vì khiến cho họ bị bỡ ngỡ.
Việc tạo dựng an sinh gây xúc động rất ít tại những miền nhiệt đới dễ dãi.
Vì không có khả năng suy luận và đánh giá tầm quan trọng thực tế của
những công trình được thực hiện trên đất nước của họ, người An Nam lại
cho rằng các công trình đó chỉ nhằm để bốc lột, vơ vét, thâu thuế nhiều
hơn. Nếu nghĩ rằng có thể thuyết phục được họ bằng cách đưa ra những con
số để cho họ thấy là chúng ta đã chôn vùi tiền bạc của chúng ta vô số kể
vào đất nước của họ, rằng còn lâu mới lấy được một ít tiền tài trong nước
của họ; chúng ta nghĩ như vậy là mất thì giờ và nghịch lý.
Mặt khác, người An Nam có thể chỉ biết mập mờ về bản chất của những xu