NQS
Khảo Luận Về Ông Phan Thanh Giản
Chương 8
Nay 2 tỉnh Gia Định, Định Tường là nơi quãng giữa trong 6 tỉnh, trên từ
bọn sơn man, dưới đến cửa biển, người Tây dương đã chiếm giữ được cả;
còn 3 tỉnh Vĩnh Long, An, Hà thì cách trở không thông, Biên Hòa đã liền
sáp với bọn ho. Rừng lớn đằng sau, nối đến đất man, rất là chỗ đứt ngang.
Tuy 4 tỉnh ấy đều có thuyền, nhưng khó đối địch với tàu của Tây dương
được. Cho nên thần nói rằng dù cho có nhiều thuyền quân cũng chưa dùng
được là thế đó. Hiện nay Tây dương đã chiếm cứ Gia Định, Định Tường,
hòa hay không hòa, chỉ một việc ấy ta đã thua thiệt rồi. Nếu hòa mà họ
không trả lại 2 tỉnh ấy thì ta chỉ có thua thiệt có bấy nhiêu thôi, mà Biên
Hòa, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên còn là của ta, đường bộ đường biển có
thể giao thông được, để cứu cấp trước mắt, mà tính cách về sau. Nếu ta cho
thế mà thua thiệt mà không hòa thì họ có chịu ngồi yên đâu, cả 6 tỉnh Nam
Kỳ rồi cũng mất cả. Việc buôn bán trên sông, và việc vận tả đường biển đều
đứt mất cả. Chỗ đáng lo ngại khó nói ra được. Thần không dám nói điều
quá đáng. Cho nên thần nói rằng: hòa thì dẫu thua thiệt mà sự thế Nam Kỳ
còn làm được, nếu không thì thần không biết chịu tội vào chỗ nào, là thế
đó. Ngày nay thế giặc như thế, hiện tình 6 tỉnh như thế, việc đánh hay giữ
không thể thi thố được. Không có sự thực đánh giữ, chỉ phô trương hình
thức, chỉ cho giặc chóng sinh lòng mà thêm tổn hại thôi. Cho nên tôi gần
đây không đắp đồn lũy, bớt việc trưng lương gọi lính, là vì cớ đó. Đấy là
chủ ý của tôi. Duy quân Tây dương yêu cầu quá đáng, tôi cố sức biện bạch,
đã đến 4 lần, mà khí thế của họ rất găng, giỡ giọng dã man. Thần đã lại nói
như trước, thực là có chỗ không tiện, không chịu nổi, cho nên chưa dám y
theo. Đã phái người đưa thư. Viên quan Tây dương ấy nói rằng: việc ấy khó
giải quyết, đợi 10 ngày nữa sẽ bàn lại. Vả lại, cứ như phái nhân trở về nói
lại thì xem giọng nói, cách khoản tiếp của họ, cũng như mấy lần trước,
không có tình ý gì khác. Xem thế thì đủ biết ta không sinh sự với họ thì họ
cũng chưa vội lấn áp ta. Hãy đợi cho họ trả lời thế nào, sẽ tùy cơ mà làm.
