NQS
Khảo Luận Về Ông Phan Thanh Giản
Chương 7
"Trương Đăng Quế dâng sớ nói: Người Tây Dương ý muốn chiếm đóng
Gia Định, lại muốn cắt lấy tỉnh Tường tỉnh Biên, yêu cầu như thế, sợ hòa
cuộc không thành. Trừ ra việc chiến việc thủ, không có kế gì khác. Nhưng
các quan ở quân thứ, xét kỹ thực tình, nhiều người kém khí hăng hái, nên
cho Lê Quang Tiến, Thân Văn Nhiếp trích lấy vài vệ biền binh trước phái
đi hiện còn ở Thuận-Khánh để nhờ sức mới, chia nhau phòng bị cố giữ. Đỗ
Thúc Tỉnh, Nguyễn Túc Trưng cũng giục đến ngay để làm công việc của
các viên ấy, khiến cho An, Hà, Vĩnh Long có chỗ nương tựa. Đấy là việc
cần cấp lúc bấy giờ. Sức cho Nguyễn Bá Nghi lại viết thư cho Tây dương.
(Thư nói: nước Tây dương đến đây, chỉ vì thông thương, lập phố, Giảng
đạo mà thôi. Không phải là tham đất đai của ta, nay đã được như nguyện,
lại muốn cắt lấy Gia Định, là cớ làm sao? Nếu bảo là cứ lấy sức khỏe đánh
mà lấy, thì cứ chiếm cứ không trả lại, còn cần phải đợi nước ta cắt mà giao
cho làm gì? Hay là theo như việc cũ ở Quảng Đông (Trung Quốc) người
Hán người Tây dương chia nhau mà cai trị. Về thuế khóa, trừ thuế dinh
điền ra không kể, phàm thuế lệ thuyền buôn, đều chia đôi. Tính từng năm
thu lấy để đền vào phí tổn. Định Tường, Biên Hòa mỗi tỉnh cho lập một
phố để buôn bán. Như thế mới có thể giảng hòa được. Nếu lấy sức mạnh
mà chiếm cứ, sợ dân không theo, ngày nay lấy thế tự lực mà bắt hiếp dân,
ngày sau chẳng khỏi lại sinh ra mối hiềm khích, tai họa binh đao không bao
giờ thôi. Thực không phải là phúc tốt của binh dân 2 nước. Đại Ý như thế).
Xem Tây dương trả lời thế nào, sẽ tùy nghi xử trí. Vả lại, để đợi Quang
Tiến, Thúc Tỉnh đến, tìm nhiều cách chiêu tập dân binh, rồi tính cách khôi
phục, đấy là cách thứ 2." (ĐNTLCB; đệ tứ kỷ III; quyển XXIV, trang 208,
209, bản dịch, Hà Nội 1974).
Rất có thể văn thư của Nguyễn Bá Nghi gởi cho Charner đã dựa vào những
chỉ thị và cố vấn của Trương Đăng Quế và sau đó Charner mới phúc đáp
với những lời lẽ hăm dọa như đã dẫn chiếu ở phần trên. Từ những lời cố
