đồ, mẫu đề, mô-típ trong việc hoán cải cũng như sáng tác truyện cổ. Kết
quả là hàng loạt những dị bản xung quanh từng loại cốt truyện đã được hình
thành, như các chuỗi sợi đan dệt kho truyện cổ tích của người Việt với kho
truyện cổ tích của các dân tộc anh em thành một mạng lưới sống động, gắn
bó khăng khít. Tìm hiểu các hiện tượng liên kết đa dạng này chắc chắn còn
giúp chúng ta nhìn sâu vào nhiều mối quan hệ lâu dài hơn, không phải chỉ
trong tư duy nghệ thuật, truyền thống sáng tạo mà cả trong tập quán sinh
hoạt, phong tục, tín ngưỡng, lời ăn tiếng nói và có thể cả nguồn gốc chủng
tộc... giữa nhiều tộc người trên dải đất Việt-nam.
1. Trước hết là truyện của các dân tộc thiểu số miền Bắc. Đáng kể là những
dân tộc vốn sống xen kẽ với người Kinh từ lâu, đã từng có một lịch sử giao
lưu đậm đà thân mật, như Tày, Nùng, Mường, Thái, Khơ-mú, Dao, v.v...
Kho truyện tự sự của họ có nhiều loại hình đặc biệt độc đáo, ví dụ người
Tày, Nùng có các truyện thơ; người Mường, Thái có các bài mo kể truyện,
đều là văn học thành văn truyền miệng. Nói chung kho truyện cổ của họ
còn để lại nhiều huyền thoại và nhiều truyện thần kỳ.
Truyện Ông Dài, ông Cộc hay là Sự tích thần sông Kỳ-cùng (số l67) có đề
tài về hai con rắn làm con nuôi của một cặp vợ chồng già, về sau một con
vô ý bị chặt cụt đuôi, tính khí trở nên dữ tợn, gây nhiều chuyện rắc rối cho
cả một vùng, mà rắc rối nhất là việc rắn hóa phép cướp vợ người. Truyện
này lưu hành phổ biến trong vùng người Tày, người Kinh ở khu vực Đông
bắc; những dị bản của nó có nhiều, lan vào tận Nghệ - Tĩnh và lên đến cả
xứ Mường, thường gắn bó với tín ngưỡng của những địa phương truyện lưu
hành. Có lẽ cốt truyện liên quan đến tục sùng bái rắn (hay thuồng luồng),
đồng thời lại cũng phản ánh tập tục hôn nhân cướp đoạt mà trước đây
không lâu, dấu vết vẫn còn đậm ở một số tộc người nơi biên giới. Và theo
chúng tôi, truyện này và truyện Nguyễn Thị Bích Châu (số 177) tuy là hai
