đề tài khác nhau nhưng chủ đề vẫn có mặt thống nhất, đó là rắn (hay giao
long) lấy người trần làm vợ bằng một cuộc hôn nhân cưỡng bức. Trước đây
Phrê-dơ (J.G. Frazer) đã từng lưu ý chúng ta về những truyện có nói đến sự
hy sinh của một nhân vật nữ bị đem hiến cho thần Nước, hay là cưới vợ
trần cho thần Nước, hay cả việc bắt người để cúng thần, v.v...[1]. Ở Việt-
nam, hình thức hiến tế phụ nữ cho thần Nước mãi đến nửa đầu thế kỷ XV
vẫn còn, như câu chuyện Lê Quý Đôn ghi được trong Đại-việt thông sử về
cái chết tình nguyện của người vợ thứ Lê Lợi - mẹ Lê Thái Tông sau này -
tại làng Trào-khẩu trên bờ sông Lam, thuộc huyện Hưng-nguyên (Nghệ-an)
vào năm 1425, nhằm đáp ứng lời cầu xin của thần Phổ Hộ "muốn cưới một
người vợ thiếp trần gian", để thần "ngầm giúp ba quân đánh thắng giặc"[2].
Sự đồng dạng khá rõ giữa lịch sử và truyền thuyết là một bằng chứng về
tính phổ biến của tập tục khiến ta còn có thể xâu chuỗi các mô-típ trên với
những mô-típ khác như Tiêu diệt mãng xà (số 148), v.v... Tuy nhiên, như
trên đã đề cập, mỗi khi truyền thuyết địa phương được nhà văn dân gian
nâng lên thành một tác phẩm có kết cấu hoàn chỉnh, thì nó đạt được khả
năng khái quát nghệ thuật rộng lớn, vượt xa dạng ghi chép thô sơ buổi đầu
(như một số dị bản còn giữ lại).
Truyện Sự tích đá Vọng-phu (số 32) nội dung nói về việc anh em ruột thịt
lấy nhầm phải nhau (hay là hôn nhân tiền định) là kiểu cốt truyện có nguồn
gốc bản địa, có thể xuất phát từ một truyền thuyết nào đó của đồng bào Tày
vùng Lạng-sơn, nơi có ngọn núi mang tên Vọng-phu. Cần phân biệt truyện
núi Vọng-phu của người Việt với truyện núi Vọng-phu của Trung-quốc, ở
chỗ tuy cùng một nhan đề, cùng một kết thúc, nhưng khác chủ đề. Chủ đề
truyện của ta là hôn nhân tiền định giữa anh với em, so với những truyện
hôn nhân tiền định mang tính quốc tế cũng có khác[3]. Theo Cao Huy Đỉnh
thì, nó "bắt nguồn từ một hiện tượng hôn nhân rất cổ mà các xã hội văn
minh về sau nhất định phải kết án. Vì vậy cốt truyện chuyển dần sang một
sự không may, một sự ly tán rồi một sự lầm lẫn tình cờ rất xót xa của một
