Mặt khác, những anh hùng dân tộc từng đấu tranh chống lại người Trung-
hoa (Hai bà Trưng, Bố Cái đại vương, v. v...) cũng gây cảm hứng cho cổ
tích và truyền thuyết. Dưới các triều đại Việt-nam, cổ tích và truyền thuyết
đạt được thành tựu lớn. Dưới triều Trần (1225- l400), sân khấu Nguyên và
các tiểu thuyết Trung hoa được du nhập, nhưng lòng mê say của dân chúng
đối với truyện cổ vẫn nguyên vẹn. Dưới các triều Lê và Nguyễn (thế kỷ
XV-XIX), ảnh hưởng của các tầng lớp thống trị, của quan lại xuất thân từ
thi cử, lộ ra qua sự thịnh hành của các nhân vật cổ tích nhiều khi đã đỗ
trạng nguyên hoặc là nhà nho. Dưới triều Nguyễn, những cuộc nổi dậy của
các tầng lớp dân chúng, nhất là của nông dân, lại đi song song với một nền
văn học truyền miệng nặng chất công kích hơn: truyện cổ bắt đầu mang
tính phê phán và trào phúng.
Trong phần thứ hai (tr. 75-255), ông Nguyễn Đổng Chi cung cấp một sưu
tập những truyện cổ tích mà cứ nhìn bề ngoài thì ông đã sắp xếp lại theo
một trật tự nhất định: những cổ tích và truyền thuyết giải thích nguồn gốc
một số vật hay loài vật (dưa hấu, trầu cau, sầu riêng, huyết dụ, các loài
chim khác nhau, ếch nhái, khỉ, cá heo, con sam, con công, con quạ); những
cổ tích và truyền thuyết giải thích nguồn gốc một số đặc thù của thiên nhiên
hay loài vật (tiếng kêu của một số loài chim, tục ăn Tết); những cổ tích và
truyền thuyết có liên quan đến một số thắng cảnh hay địa mạo bất thường ở
Việt-nam: hồ Ba-bể, hồ Gươm, đầm Nhất-dạ, đầm Mực, sông Nhà-bè, sông
Tô-lịch, sông Thiên-phù, sông Cẩm-lệ, sông Hòn Vĩnh-điện (tr. 254 - 255),
tảng đá Mẹ-con, tảng đá Bà-rầu, núi Ngũ-hành, và một vài tháp Chăm
(thành Lồi, tháp Nhạn, tháp Dương-lệ).
Khi nào có thể, ông Nguyễn Đổng Chi lại thêm vào từng truyền thuyết một
vài lời bình và một số dị bản cũng phát triển những đề tài tương tự hoặc
gần như thế. Theo ý chúng tôi thì các lời bình có phần còn mỏng quá. Đáng
ra chúng phải bao gồm nhiều mảng đối chiếu hơn, hay ít nhất cũng chỉ ra
