102
Cháu giục cô ho, giục cô nôn ọe rối rít. Nhưng tuy cô ñã làm ñủ mọi cách mà
"hạt ngọc" vẫn không chịu vọt ra.
Và sau ñó cháu chết hóa thành chim hít cô, luôn mồm nhắc mãi sự bất cẩn của
người cô vô ý. Có người lại bảo cháu chết hóa thành chim o ho. Ngày nay con
chim ñó vẫn còn kêu những tiếng "O ho! O ho!" là tiếng cháu giục cô ho khạc
cho ra hạt gạo.
Người Nghệ-an cũng có một truyện kể như trên nhưng thay cho hạt gạo là hạt
ñỗ. Và ở ñây ñáng lý người cô hít "hạt ngọc" tuột vào cổ họng, thì lại là cháu. Dĩ
nhiên cháu sống mà cô thì chết. Sau ñó, cháu thương cô, hễ ñến mùa ñậu có quả
thì van lên rằng: "Cô hỡi, cô hời, về ăn cơm với ñậu ương"
1
.
Có người kể: cháu sau ñó cũng chết hóa làm chim tu hú. Cho nên về sau ñến
mùa ñỗ, loài chim tu hú có cái ăn thì nhớ ñến cô, kêu lên:
Cô hố cô hố.
Lúa ñã trổ,
Đỗ ñã chín,
Bay về mà ăn!
2
Có lẽ ñây cũng là một dị bản, nhưng người kể ñã nhớ lẫn lộn và không ñược
trọn vẹn.
Người Nùng cũng có một truyện ít nhiều giống với truyện của ta:
Có hai cô cháu ở với nhau. Cháu tên là Pít-tu. Gặp nạn ñói, trong nhà hết gạo,
cô và cháu theo người ta vào rừng ñào củ mài. Mãi ñến gần trưa mới tìm ñược
một dây. Cô bảo cháu ngồi chờ cho mình ñào. Cô ñào mãi vẫn chưa thấy củ mà
bụng thì ñã mấy ngày chưa có miếng gì. Khi ñào gần ñến củ, cô cúi người xuống
móc lên, không ngờ tuột tay ñâm ñầu xuống hố. Cháu chạy ñến kéo cô lên,
nhưng vì người bé, sức yếu, lại ñói, kéo mãi không lên. Cô chết, Pít-tu sau ñó
ñược tiên làm cho hóa thành chim tu hú, luôn mồm kêu "a ơ!" (a: tiếng Nùng
nghĩa là cô).
Truyện còn thêm tình tiết: chim tu hú bay vào tận cung ñiện, mổ vào mắt nhà
vua là kẻ ñã gây ra nạn ñói
3
. Có lẽ tình tiết này là do các nhà sưu tập gần ñây
mới thêm vào.
1
Theo Bản khai của thôn Hướng-dương.
2
Theo Nguyễn Văn Ngọc. Truyện cổ nước Nam (B. Muông chim), quyển I.
3
Theo Truyện cổ Việt-bắc.
