1468
*
* *
1. Có vấn ñề ñã từng là nội dung trao ñổi của một số người. Chẳng hạn, ñể
nhận dạng thế nào là một truyện cổ tích, Nguyễn Đổng Chi nêu lên 3 tiêu chí
sau ñây: 1. Phải có phong cách cổ; 2. Phải gần gũi với bản sắc dân tộc; 3. Phải
có tính tư tưởng và tính nghệ thuật cao (Tập I, tr. 65-72). Trên tập san
B.E.F.E.O năm 1964, M. Durand ñã không thỏa mãn với cách lý giải quá vắn tắt
của tác giả về tiêu chí thứ nhất, và tỏ ý nghi ngờ: "Đâu là ranh giới giữa cái
"kim" và cái "cổ"? Những truyện có liên quan ñến thời Tự Đức (1848 - 1883)
phải ñược xem là "cổ" hay "kim"? (Bản dịch, Tập I, tr. 495)
1
. Thật ra, Durand
ñã không hiểu ñúng thực chất luận ñiểm của Nguyễn Đổng Chi. Phải nói ñây là
một vấn ñề lý thú, ñược ông nghiền ngẫm rất sâu, nhằm tiếp cận thật xác ñáng
ñặc trưng của một thể loại. Chúng ta ai mà chẳng từng gặp tình trạng bối rối
khi muốn phân biệt truyện cổ tích với một vài thể loại tự sự dân gian khác rất
gần với nó, như truyền thuyết, ngụ ngôn, truyện thời sự chẳng hạn? Căn cứ
thuyết phục nhất làm chỗ dựa trong những trường hợp này là ở ñâu? Kinh
nghiệm thực tế cho thấy không thể phân biệt chúng ở nội dung hay hình thức
câu chuyện, vì chúng khá giống nhau; cũng không thể phân biệt ở chức năng, vì
không nhất thiết cứ truyền thuyết, ngụ ngôn, truyện thời sự thì chức năng phải
khác với cổ tích. Cuối cùng, Nguyễn Đổng Chi ñã tìm ra sự khác nhau giữa
chúng là ở cấp ñộ nghệ thuật. Cả 3 tiêu chí mà tác giả ñề xuất ñều thống nhất
với nhau ở chỗ: muốn biện minh rõ cổ tích là thể loại "ñã ñạt ñến cấp ñộ cao
trong nghệ thuật tự sự truyền miệng" (tr. 72), "là một loại hình tự sự hoàn chỉnh
nhất trong các loại hình tự sự dân gian" (tr. 70-71) Đó là mấu chốt ñể ông triển
khai lập luận liên hoàn của mình. Vận dụng vào tiêu chí thứ nhất: ñặc trưng
"cổ" của cổ tích, ông không hiểu ñơn giản như Durand là phải ñịnh cho ñược
một vạch mốc lịch sử ñể qua ñó phân chia ñâu là "kim" ñâu là "cổ". Định một
vạch mốc hẳn không phải là chuyện khó, nhưng dựa vào nội dung thông báo của
từng truyện cổ tích mà xếp vào trước hay sau vạch mốc thì khó vô cùng. Bao
nhiêu người ñã từng thất bại khi muốn "suy nguyên" niên ñại ñối với thơ và
truyện dân gian? Vì thế, chỉ có một cách duy nhất ñịnh vị cái "cổ" của cổ tích là
ở phong cách nghệ thuật. Nguyễn Đổng Chi giải thích rất cặn kẽ ñiều này: "Vấn
ñề xác ñịnh tính "cổ" của truyện cổ tích là căn cứ chủ yếu vào phương thức cấu
tạo, hình tượng, sự sắp xếp, xâu chuỗi cốt truyện và mô-típ, mà không nhất thiết
phải căn cứ vào thời ñiểm lịch sử của câu chuyện" (tr. 67). Hoặc: "Dù cho phạm
vi hai khái niệm "cổ" và "kim" trong cổ tích không khỏi có lúc lẫn lộn nhưng mỗi
nhân vật, mỗi tình tiết, mỗi hình ảnh của cổ tích ñều nhất thiết phải là một nhân
1
. Nguyễn Từ Chi dịch, in ở cuối tập I, bản in 1993.
