148
lên om sòm. Đức Phật rõ chuyện, khen thưởng con quạ mà phạt tội nhà sư. Đồng
thời ñưa hai mẹ con nhà kia lên trời thành Phật. Từ ñó nhà chùa làm cây phướn
ñể ghi nhớ việc ấy. Trên cây phướn bao giờ cũng tạc hình con quạ ngậm một
tấm lụa dài ñộ hai ba mươi thước. Tấm lụa tượng trưng cho bộ ruột của người ñã
rạch bụng cúng Phật
1
.
Tóm lại, ba cốt truyện trên có lẽ xuất phát từ một phật thoại và ñã ñược sửa
chữa tô ñiểm thành truyện cổ tích dân gian.
Theo Mỹ Ấm tùy bút thì mẹ Ác Lai ñược Phật ñộ cho làm Mụ Thiện. Ác Lai
trở thành hai vị Hộ pháp ñược Phật cho giữ chùa mà ta thường gọi là ông Thiện
ông Ác. Tại sao một người lại hóa thành hai? Đó là vì tuy là một nhân vật nhưng
kể từ khi rạch bụng cúng Phật ñã tách thành hai con người khác hẳn. Ông Thiện
là hiện thân của quãng ñời sau của Ác Lai (thời kỳ ngộ ñạo). Ông Ác là hiện
thân của quãng ñời trước (chưa ngộ ñạo).
Nhưng về sự tích cá he, không phải chỉ có mỗi truyện trên kia. Lăng-ñờ
(Landes) trong sách ñã dẫn, có sưu tập ñược hai truyện nữa, có những mô-típ
khác hẳn với mấy truyện vừa kể.
Truyện thứ nhất tức là truyện Con mụ lường (xem truyện số 84, tập II).
Truyện thứ hai:
Xưa có một cô gái con một phú ông. Trong làng có một chàng học trò nghèo
thỉnh thoảng ñến nhà cô xin ăn. Dần dần cô gái phải lòng anh ta và ước hẹn có
ngày nên vợ nên chồng. Nàng lấy trộm của cha mẹ một nén vàng ñưa cho, bảo
cố học thi ñỗ, hứa sẽ chờ ñợi. Người học trò cảm ơn và thề bồi với cô gái.
Không ngờ khoa thi năm ấy người học trò bị hỏng. Vừa buồn vừa thẹn, chàng
bỏ ñi xứ khác, quyết thi ñậu mới trở về. Về phần cô gái nghe tin người yêu thi
hỏng, lại ñi biệt tích nên cũng rất chán nản. Sau cùng không thể chờ mãi ñược,
cô phải kết hôn với một người giàu sang trong vùng.
Mãi ñến bảy năm sau, người học trò mới thi ñậu và ñược bổ làm quan. Tin
rằng người yêu vẫn còn chờ mình, anh chàng vui vẻ tìm về quê hương. Khi biết
nàng ñã có chồng, chàng mới quyết ñịnh không gặp nữa.
1
. Theo Phan Kế Bỉnh. Việt-nam phong tục. Về Sự tích cây phướn nhà chùa, ở Nghệ-an có
người kể khác với truyện trên:
Xưa, ñức Phật sai một người ñi sang một nước khác ñể lấy kinh về cho mình. Người ấy ñưa
về ñến nửa ñường thì bị một con hổ ăn thịt (về tình tiết này, một người khác ở Cát-ngạn
(Thanh-chương) kể rằng người ấy bị một con rùa lớn làm chìm mất thuyền kinh). Thấy kinh
Phật tan tác giữa ñường,, một con quạ bèn tha về cho ñức Phật. Để trả ơn quạ, ñức Phật sai
làm một cây nêu rất cao cho quạ ñỗ trên ñó. Về sau, nhà chùa thường trồng cây phướn, trên có
quạ ngậm giải dài là vì thế (Bản khai của xã Đức-mỹ). Xem thêm Khảo dị, truyện 136, tập
III).
