1506
của cụ Huỳnh Thúc Kháng là hăng hái nhất, liên tiếp ñưa lên báo tiếng kêu cứu
của nông dân trong các làng xã.
Chí làm báo, viết sách của anh tôi lại có dịp trỗi dậy. Không ngồi yên ở nhà,
anh ra Vinh, gặp các tòa báo cũ nhận viết bài cho họ. Rồi anh ñi khắp trong vùng
Nghệ - Tĩnh tìm hiểu về tệ nạn cường hào, lấy tư liệu, ghi chép, thống kê rất tỷ
mỷ. Anh viết không ngơi tay, và chỉ một thời gian sau, một loạt phóng sự về
chuyện "phù thu lạm bổ", "sưu cao thuế nặng" của anh tung ra, như một ñòn
giáng vào bộ máy hào cường có tiếng là ghê gớm của xứ Nghệ. Lúc ñầu anh còn
ñăng báo, sau tập hợp lại thành sách, cho xuất bản, lấy tên Túp lều nát - ý nói
túp lều của người nông dân ñang bị sâu mọt ñục khoét làm cho mọt ñục khoét
làm cho nát ruỗng.
Giọng văn hài hước của anh làm ai ñọc cũng khoái chí, nhưng lối viết thẳng
thừng ñưa tên tắt của những nhân vật ñang sống sờ sờ vào sách, với những sự
việc ñúng như nguyên mẫu, thì người ñọc nào ở xứ Nghệ mà chẳng biết chúng
nhằm vào ai rồi, nên tác giả không tránh ñược bị cả một giới hào lý hằn thù.
Những người quyền thế trong họ mà anh dám hỗn xược "trêu" vào, càng bực bội
với anh. Ít lâu sau, anh nhận ñược trát của mật thám Hà-tĩnh gọi vào chất vấn.
Vẫn bộ áo quần phóng viên và chiếc xe ñạp "kính coong", anh bĩnh tĩnh ra ñi,
mặc dù mẹ tôi và chị Đổng có ý lo. Suốt một ñêm không thấy anh về, cả nhà
không ai ngủ ñược. Nhưng hôm sau mặt trời lên chừng ba cây sào ñã thấy tiếng
chuông "kính coong" reo lên ngoài cổng. Ai nấy thở phào. Anh cho biết mật
thám gọi vào một căn phòng và hỏi han lịch sự lắm. Nhưng họ vặn anh rất khéo
mà vặn ñủ thứ: mục ñích viết sách là gì? Muốn "sách ñộng" cùng ñinh làm loạn
ư? Có bị ai "xúi giục" không? Có thù oán gì ai không? v.v... Họ còn kín ñáo cho
anh biết tấm gương tày liếp của người chuú ruột - Nguyễn Hàng Chi - từng
"sách ñộng" nông phu chống thuế ba mươi năm về trước ñã bị tử hình ngay tại
thị xã. Anh chỉ một mực cười ruồi: - "Nếu muốn lãnh án tử hình thì tôi làm cách
khác chứ viết sách làm gì. Tôi chỉ theo gương cụ Huỳnh trên báo Tiếng dân mà
Chính phủ bảo hộ và Nam triều ñang cho phát hành công khai trên khắp xứ
Trung-kỳ. Cụ Huỳnh cũng nào có muốn ñi nếm cơm tù Côn-ñảo một lần nữa
ñâu!". Thế rồi họ cũng thả anh về.
Thế mà anh vẫn không chùn bước. Dựa vào phong trào ñương mở rộng, anh
tôi lại bàn bạc với một số thanh niên trong làng, ñề xuất ý kiến mở một phường
ñưa ma ñặt tên là Phường tập phúc. Trước ñây, thời cha tôi còn sống, cha tôi ñã
thuê thợ làm một cái nhà táng bằng gỗ có chạm trổ và sơn màu trông cũng trang
nhã, với mục ñích là ñể phục vụ người trong họ trong làng... Dựa vào căn nhà
táng ñã sẵn có, anh lại sắm thêm một bộ chiêng, trống, cờ, phướn và quần áo cho
ñô tùy. Tiếp ñó mời mọi người gia nhập phường, ñóng góp cho một số tiền ñể
làm quỹ mua sắm. Phường quy ñịnh giá: người trong phường thì giá rất nhẹ,
người ngoài phường giá có cao hơn. Đặc biệt là ñám ma do phường tổ chức thì
