27
Nguyễn Đổng Chi, tức Bác sĩ Nguyễn Kinh Chi, Thứ trưởng Bộ Y tế hồi ñầu
cuộc kháng chiến chống Pháp. Nguyễn Đổng Chi còn có người chú ruột là
Nguyễn Hàng Chi, người cầm ñầu phong trào Duy tân và Chống thuế ở Nghệ -
Tĩnh. Tuy học rất giỏi, ông ñã kiên quyết tẩy chay thi cử và cùng bạn bè tổ chức
vụ phá trường thi Hà-tĩnh (1906) trong một cuộc khảo hạch ñể ñược miễn thuế
thân mà ông cho là làm hèn hạ con người. Nguyễn Hàng Chi cũng là người
thanh niên ñầu tiên cắt "búi tó" trong vùng với một bài thơ tự trào cũng bằng thể
ca trù:
Hàng Chi ơi hỡi Hàng Chi,
Cõi trần hồ dễ như mi trọc ñầu...
Năm 1908, Nguyễn Hàng Chi tổ chức nông dân các huyện kéo vào tỉnh thành
Hà-tĩnh chống thuế, ông bị Pháp bắt và xử tử.
Nguyễn Đổng Chi sinh ra ở Phan-thiết, nhưng lại lớn lên giữa những ngày sôi
ñộng và dồn dập phong trào cách mạng ở Nghệ - Tĩnh. Vào những năm 1931 -
1932, mới 17 tuổi, ñang học trung học, nhưng ông ñã muốn tự mình làm một cái
gì ñể thử thách nghị lực của mình. Nhân gặp một người làm thuốc rong có môn
thuốc bó xương gia truyền ñến chữa bệnh cho bà nội, ông ñã cặm cụi học cách
chế thuốc "gịt" chữa bong gân gãy xương của người ñàn bà không quen biết này
và táo bạo ra Vinh mở... "Bình Ân dược phòng". Ông còn lần mò ñi chợ Vinh
nhiều buổi, tìm hiểu các hàng ñồ tre chạm rất tinh tế của người vùng Nghi-lộc và
sau ñó mở hiệu chạm ñồ tre gửi ñi bán các nơi ñề cổ ñộng hàng mỹ nghệ của ñất
nước. Rồi ông mở "Kho sách bạn trẻ'' tự mình viết, dịch, phóng tác các loại
"sách hồng'' của nước ngoài, cho ra mắt những cuốn Chí quả quyết, Tài trẻ nước
Nam, Một nhà tan họp, Vườn xuân bạn trẻ, Tìm ra châu Mỹ... nhằm giáo dục
nghị lực cho thiếu niên. Ông lại mở "Mộng Thương thư trai" ở làng quê, cho
nhiều người ñến ñọc, ñể phổ cập những tư tưởng tiến bộ trong nhân dân.
Dần dần, lớn hơn ít nữa, ảnh hưởng của các phong trào khởi nghĩa Yên-bái,
Xô-viết Nghệ - Tĩnh, Mặt trận Dân chủ thấm sâu trong ông. Khi ñược theo
người anh lên làm y sĩ ở Buôn Mê-thuột và Kon-tum, Nguyễn Đổng Chi ñã có
dịp chứng kiến tấm gương của các tù nhân chính trị bị ñày ải nơi ñây, và mối
quan hệ giữa hai ông với họ nảy nở nhanh chóng. Một người trong số các chiến
sĩ ñó sau ngày ñược tha về sẽ là con rể của gia ñình cụ Hiệt Chi. Trở về Hà-tĩnh,
Nguyễn Đổng Chi gặp gỡ các bạn trong phong trào Mặt trận Dân chủ; ông lao
vào hoạt ñộng tích cực hơn. Ông tổ chức ra "Phường tập phúc", một hình thức
"hội kín" biến tướng. Bị mật thám Hà-tĩnh ñe dọa về việc này nhưng ông không
lui bước. Cùng một vài thanh niên yêu nước trong vùng như Nguyễn Chung
Anh, Đặng Giá, Nguyễn Đổng Chi ñã ra Hà-nội (1942), lấy cớ ñi ñọc sách ở
Trường Viễn ñông bác cổ, tìm gặp Nguyễn Đắc Giới (tức Thôi Hữu) ñể bắt liên
lạc với Mặt trận Việt minh. Năm 1943, các anh trở về Hà-tĩnh tổ chức cơ sở ñầu