57
Sau hết, cũng nên phân biệt truyện cổ tích với tiểu thuyết. Giữa hai loại hình
này tuy phương thức biểu hiện có những chỗ giống nhau, nhưng thật ra lại khác
nhau trên nhiều nét căn bản.
Tiểu thuyết cũng giống như truyện cổ tích, có thể chia làm hai loại: một loại,
câu chuyện bị chi phối bởi yếu tố hoang ñường quái ñản, và một loại gần với ñời
sống thực. Tiểu thuyết có khi là những truyện rất dài dòng, với rất nhiều tình
tiết, nghĩa là những câu chuyện có một phạm vi bao quát hiện thực rộng lớn, một
khả năng tái hiện rất cao mọi diễn biến, màu sắc phức tạp và phong phú của ñời
sống xã hội mà truyện cổ tích không bao giờ có thể so sánh ñược. Nhưng tiểu
thuyết cũng có khi là những truyện rất ngắn, những cốt truyện ñơn giản ñến mức
sơ sài, hay hơn nữa là những cổ tích ñược phóng tác.
Khác với truyện cổ tích bắt buộc phải bó hẹp trong tính chất cổ và tính chất
dân tộc, tiểu thuyết có thể mở rộng hơn về thời gian và không gian; nhân vật và
hoàn cảnh mà nó xây dựng, sống trong thời ñại nào và ở bất cứ vùng nào trên
trái ñất, ñều ñược cả. Nhưng cái "bịa" của tiểu thuyết phải hợp lý. Trái lại,
truyện cổ tích gần như lại ñược phép "phóng túng" về ñiểm này. Nhiều hình
tượng trong cổ tích tưởng như là quá vô lý mà chẳng ai nghĩ ñến việc giải thích
tại sao lại như thế.
Nếu bằng vào thủ pháp nghệ thuật, chúng ta có thể phân chia tiểu thuyết thành
hai loại khác nhau: một là "truyện kể" giống với cổ tích, hai là "truyện tả" khác
hẳn với nghệ thuật cổ tích. Thường khi, hai loại vẫn ñược sử dụng xen lẫn với
nhau mà thuật ngữ chuyên môn gọi là trần thuật phối hợp ñặc tả. Nhưng dù phối
hợp hay không phối hợp thì theo ñúng nghĩa của nó, tiểu thuyết phải ñược tả
nhiều hơn là kể. Mô tả tỷ mỷ nhân vật, sự việc cũng như ñi sâu khai thác các
cạnh góc khác nhau của cái thế giới bên trong của con người, nhà tiểu thuyết sẽ
có vinh dự dựng lại những hình ảnh về ñời sống ñúng như nguyên mẫu. Và ở
ñây ñặc trưng loại biệt của một ngòi bút tiểu thuyết trước hết phải là năng lực
tạo hình. Mỗi nhà tiểu thuyết tạo ra một thế giới riêng, thông qua cái nét riêng
không thể lẫn lộn trong thiên bẩm nghệ sĩ của tâm hồn anh ta; nhưng anh ta vẫn
phải làm phong phú thế giới ấy bằng phong cách miêu tả, sao cho trong ñó cũng
ñầy ñủ mọi diện mạo khác nhau của ñời sống, với những tình tiết phức tạp như
thế giới ta sống hàng ngày.
Trái lại, thế giới trong truyện cổ tích không cần thiết phải miêu tả chi li. Vì thế
mà chúng thường có tính ước lệ. Thời gian, không gian ở ñây chỉ còn là những
khái niệm phiếm chỉ. Và nếu ñứng về một mặt nào ñó, chúng bị bó hẹp so với
tiểu thuyết, thì ñứng về một mặt khác, chúng lại cũng quá rộng, ñến nỗi không
còn tính cụ thể lịch sử nữa. Cộng thêm vào ñó là tính chất truyền miệng, ñã làm
xích gần thế giới của tất cả các truyện cổ tích Đông Tây lại, khoác lên cho chúng
những màu sắc và không khí phảng phất giống nhau. Tất nhiên, truyện cổ tích
