pháp trị của Gia Cát Lượng trong lịch sử của Trung Quốc được kể là một thí
nghiệm lớn thành công.
Gia Cát Lượng lấy mình làm gương để thi hành pháp trị, rõ ràng đã giành
được những thành công lớn, các văn võ bá quan nước Thục ở thế hệ thứ hai,
đại bộ phận đều chấp pháp nghiêm minh. Tam quốc chí có chép: Dương vũ
tướng quân Đặng Chi thưởng phạt rõ ràng, khéo vỗ về binh lính, Trù hàng
đô đốc Trương Dực chấp pháp cẩn thận, Đốc quân tòng sự Dương Hí, làm
tròn việc trông coi hình ngục, định án rõ ràng, Tang ca thái thú Mã Trung
rất có ân uy...
Trải qua cuộc vận động đổi mới pháp trị như vậy, công tác của chính quyền
Thục Hán rõ ràng nâng cao hiệu suất, việc quan cũng sáng tỏ, đặc quyền bị
tẩy trừ, đời sống nhân dân được cải thiện không ít. Trương Duệ thuộc phái
Đại Lão Ích Châu sau này cũng công khai tán dương: Thừa tướng Gia Cát
chí công vô tư, thưởng phạt không phân biệt thân sơ xa gần, kẻ không có
công thì không được thưởng, kẻ quyền quý cũng không thoát khỏi được,
đấy là nguyên nhân chủ yếu nhất để mọi người đều hăng hái.
Trần Thọ khi viết Tam quốc chí cũng khẳng định về phương diện này:
Giáo huấn nghiêm minh, thưởng phạt đúng mực, không có tội thì không
trừng phạt không có công thì không ban thưởng, làm trong sạch cửa quan,
khích lệ được mọi người, giữ đạo phải chẳng rời, mạnh không lấn yếu,
phong hoá bởi thế mà hưng thịnh.
6. Dùng người bởi chân tài, chẳng câu nệ hạn chế
Có không ít nhà sử học đời sau, chịu ảnh hưởng của Tam quốc diễn nghĩa,
khẳng định năng lực thần kỳ cá nhân của Gia Cát Lượng, lại cho rằng ông
dùng người không đích đáng, mới dẫn đến nỗi cảm hoài nghìn năm “xuất
quân chưa thắng đã bỏ mình”. Thực ra thành bại của Thục Hán sau này có
những điều kiện chủ quan, khách quan của nó, vận động từ bên trong, song
