Buổi sáng trên đồi A Chau Đê giữa thị trấn Pác Xoong. Sông
suối vờn trắng quanh làn cỏ tranh. Ai đã từng xuôi ngược nước Lào
từ Nam lên Bắc, đến cao nguyên này sẽ dễ dàng có một nhận xét lý
thú: trên đất nước Lào không sao để ý phân biệt kịp thời được con
đường và dòng sông, bởi chi chít những nhánh sông từ lưng Trường
Sơn xuống phía Tây, đan ngang qua nước Lào ra hòa vào sông mẹ
Mê Kông, những mạng lưới đường nước ấy còn nhiều hơn đường
đất, cứ đứt quãng lại chắp nối với đường đất. Người ta đi trên
đường, rồi người ta đi trên nước, đường đất và đường nước nối
nhau tự nhiên cứ thế chi chít khắp nơi.
Có lẽ vì được đất đai và nước hài hòa thế mà cao nguyên Bô-la-
vên đất đỏ sẫm. Rừng sa nhân và nương ngô bạt ngàn của người dân
tộc Nha Hớn, người dân tộc La-vên. Và từ ngày trước, cà phê các
đồn điền Bô-la-vên đã nổi tiếng nước ngoài.
Giữa thành phố mà chỉ có lặng im, không có gì cả. Xưa kia, Pác
Xoong đã từng là phường phố mà bây giờ hoàn toàn hoang tàn.
Nhìn mãi tít vào trong thung lũng mới thấy thấp thoáng một mái
nhà, có bóng người đụng đậy trước cửa. Rất lâu, nghe tiếng pang,
pang xa xa đưa đến. Người đương chặt củi. Chỉ nghe mỗi tiếng chặt
củi, không một tiếng gì khác.
Mới hôm qua, tôi ở Pác-xế đi trong quang cảnh chợ cửa sông
trên bến dưới thuyền ngổn ngang những xe bò dưa hấu từ Pác
Xoong xuống. Bây giờ lại đương qua một vùng rừng vàng, hình ảnh
lẫn lộn nơi trù phú xưa kia và những công cuộc phát triển ngày nay,
đâu đâu cũng thấy được những tội ác, tàn lụi và những cái mới
đương chen lấn nhau. Người đi với biết bao suy nghĩ.
Hồi đầu thế kỷ, khi Pháp mới xâm lược Đông Dương, nó đã chú
trọng ngay tới những tài nguyên khác thường của cao nguyên Bô-la-
vên. Ở đây mỗi gò đất đỏ xuộm đầy hàng trăm thước, màu mỡ như
xắn ra được, từ các khuỷu sườn đồi. Bởi vậy bọn thực dân Pháp đã
