Hay đến cửa hiệu còn có vài lão già thông thái khác: Lão Pakhomi
bụng to, mắt chột, người béo phị, hay làu bàu trong họng như lợn kêu và lúc
nào cũng mặc độc cái áo khoác ngoài nhờn mỡ; lão Lukian nhỏ bé, nhẵn
nhụi như con chuột nhắt, tính dịu dàng, hoạt bát. Đi với lão là một người to
lớn điệu bộ rầu rĩ, vẻ là người đánh xe ngựa. Người này râu đen, khuôn mặt
đờ đẫn, cặp mắt bất động trông đẹp nhưng thật đáng ghét.
Hầu như lần nào tới họ cũng mang đến bán sách, tượng thánh, lư hương
và cốc chén cổ. Đôi lần họ dẫn khách bán – mấy ông già bà cả ở bên kia
sông Volga. Xong việc mua bán, họ ngồi bên cạnh quầy hàng như lũ quạ đậu
trên bờ ruộng, uống trà với bánh mì vòng và đường rồi kể cho nhau nghe
mấy vụ bắt bớ do phe đạo Nikon gây ra: Chỗ này người ta khám xét và tịch
thu sách kinh, chỗ kia cảnh sát đóng cửa thánh đường và kiện cáo các chủ
nhân trước tòa theo Điều luật 103
. Điều luật 103 thường xuyên là đề tài
trong các cuộc trò chuyện của họ, nhưng họ nói về chuyện ấy với vẻ bình
thản như nói về một lẽ tất nhiên, như kiểu mùa đông người ta thường nói về
giá buốt vậy.
Những chữ “cảnh sát”, “khám xét”, “nhà tù”, “tòa án”, “Siberia” là
những chữ được nhắc tới luôn trong các câu chuyện về việc truy nã những
kẻ theo cựu giáo. Những chữ đó thấm vào hồn tôi như những hòn than hồng,
nung nấu thiện cảm và lòng thông cảm với mấy ông già đó. Các sách mà tôi
đã đọc đều dạy tôi biết kính trọng những người kiên trì để đạt được mục
đích, biết quý trọng tinh thần kiên định của họ.
Tôi quên tất cả những điều xấu xa mà tôi đã thấy ở các ông thầy dạy tôi
về cuộc đời ấy. Tôi chỉ cảm thấy sự kiên trì bình tĩnh của họ, và phía sau sự
kiên trì đó như còn ẩn giấu một niềm tin không gì lay chuyển nổi vào chân
lí, thái độ sẵn sàng chịu đựng mọi cực hình vì chân lí của họ.
Sau này, khi được thấy nhiều kẻ bảo vệ cựu giáo tương tự trong dân
chúng cũng như tầng lớp trí thức, tôi hiểu rằng sự kiên trì đó là tính thụ động
của những kẻ không còn chỗ nào khác để đi. Chính họ cũng không muốn đi
đâu vì bị ràng buộc chặt chẽ trong khuôn khổ của những chữ cổ, của những
khái niệm đã lỗi thời: Họ trở nên đần độn bởi những chữ và khái niệm ấy. Ý
