chưa được bao lâu thì phong trào Đại nhảy vọt lại xuất hiện. Phong trào này tạo
ra một nhu cầu việc làm vô cùng lớn ở thành thị, đó là nguyên nhân khiến số
người từ nông thôn đổ về thành thị trong hai năm 1958 - 1959 tương đối lớn.
Đồng thời, cũng là nguyên nhân khiến Thái Phưởng cho rằng những biến động
của chế độ hộ khẩu có quan hệ khá mật thiết với việc giải quyết việc làm ở thành
thị (Thái Phưởng và cộng sự, 2003).
Để hiểu rõ hơn về vai trò của chế độ hộ khẩu trong việc khống chế sự dịch
chuyển nhân khẩu, đầu tiên chúng ta cần phân tích những đặc trưng của chế độ
này. Ở Trung Quốc, hộ khẩu cá nhân của tất cả mọi người được chia thành hai
loại có quan hệ qua lại với nhau là: (1) nơi cư trú và (2) địa vị kinh tế - xã hội
Cách phân loại thứ nhất của dạng hộ khẩu đăng kí là căn cứ theo nơi cư trú
của người khai báo. Trong bản đăng kí, mọi công dân chỉ được chọn một nơi duy
nhất làm nơi cư trú thường xuyên. Dạng đăng kí hộ khẩu theo nơi cư trú thường
gặp nhất là “hộ khẩu thành thị” (thành phố, thị trấn hoặc khu khai khoáng công
nghiệp) và “hộ khẩu nông thôn” (nông thôn hoặc nông trường quốc doanh).
Cách phân loại thứ hai là “loại hình hộ khẩu”, chủ yếu để chỉ hộ khẩu nông
nghiệp hay hộ khẩu phi nông nghiệp. Cách phân loại này được dùng để xác định
“tiêu chuẩn” được nhận hàng hóa, lương thực và các quyền lợi khác do nhà nước
bù đắp. Cách phân loại này bắt nguồn từ cách phân loại ngành nghề xuất hiện
vào những năm 1950. Tuy nhiên, cùng với sự thay đổi của chế độ hộ khẩu, hộ
khẩu nông nghiệp và hộ khẩu phi nông nghiệp không còn mối quan hệ tất yếu
với ngành nghề của người giữ hộ khẩu mà gắn nhiều hơn với địa vị kinh tế - xã
hội của người đó. Trong suốt một thời gian dài, ở Trung Quốc, cách xác định hộ
khẩu đơn giản nhất là đặt câu hỏi “có tư cách mua lương thực (mang tính chất
hàng hóa) hay không?”
. Do hai cách phân loại này dựa trên những tiêu chuẩn
khác biệt nhau nên thường gây ra tình trạng khái niệm “thành thị” không thực sự
rõ ràng – ở khu vực thành thị vừa có thể có cả cư dân có hộ khẩu nông nghiệp
lẫn cư dân có hộ khẩu phi nông nghiệp (Chan & Xu, 1985).
Nơi đăng kí trong hộ khẩu của một người thường được quyết định bởi tình
trạng hộ khẩu của mẹ người đó, đến khi chính sách mới được ban hành vào năm
1998 thì điều này mới thay đổi. Vì thế, có học giả cho rằng chế độ hộ khẩu trên
thực tế là một dạng chế độ “đã định hình từ khi ra đời” (Sulamith, 1983). Trong
thể chế nhị nguyên, bất cứ sự di chuyển chính thức nào từ nông thôn vào thành
