Lê Hữu Trác chắc còn nhớ mãi chuyện này về sau. Lúc này, ông đang trong
niềm xúc động lớn được gặp lại khu học đường thời trai trẻ. Trong cảnh mờ
mờ quen thuốc, bao nhiêu cung điện, đền thờ và chùa chiền mới xây dựng
minh chứng cho sự nghiệt ngã của thời gian. Ba mươi năm trôi qua, thời
gian đã biến ông từ một sinh đồ thuở trước thành một ông già như hiện nay.
Những cửa tiệm, hiệu sách, quán hàng, bầy ngựa xe náo nhiệt trên đường.
Làn sóng qua lại của khách bộ hành mà phần lớn là những toán sinh đồ.
Lác đác một vài bảng hiệu viết nguệch ngoạc dựng ở ven đường. Lê Hữu
Trác thấy không khí trên các đường phố không còn hơi hướm như thuở ông
còn sống ở đây.
Đoàn người đi qua Văn Miếu nằm khuất sau rặng xoài cổ thụ và men theo
bức tường dài bao quanh nhà Thái Học đang bị hư hỏng nặng. ThỜI ông
còn trẻ, nhà Thái Học dưới sự cai quản của một vị Đại học giả toả sáng
rạng rỡ khắp đất nước. Ông nhớ lại khoá học của Sinh đồ tam trường dưới
sự giáo huấn của các bậc thầy tài giỏi nhất, cương trực nhất, thanh liêm
nhất nước Đại Việt mà ông đã được thọ giáo. Ông còn nhớ cảnh náo nhiệt
trước đây qua các kỳ thi ở kinh đô, nhớ đến từng nhóm nho sĩ chen lấn
nhau tham dự các cuộc bình thơ ngồi đầy trên các thuyền giữa hồ Văn vì
thiếu chỗ...Ông thốt ra tiếng thở dài: Ôi, đô thành xưa nay còn lại gì?
Tống Thuần thưa:
- Kinh đô chúng ta đã thay đổi khá nhiều.
- Trước sự biến đổi kinh khủng như vậy, kẻ già miền núi như tôi tự thấy
rất xấu hổ và thẹn thùng. Các bạn là người ở kinh đô, vậy cớ sao lại để nhà
Thái Học hư hỏng nặng thế? Phải chăng ở đây người ta không dạy học
nữa?
Tống Thuần đi sát cạnh bên cáng trả lời để chỉ có thầy nghe được rõ:
- Chắc thầy đã nghe được tiếng vang đến tận nơi ẩn cư Hương Sơn về
những cuộc khởi nghĩa nông dân ở ngoài này. Để trấn áp dân chúng hoặc
để đánh thắng chúa Nguyễn ở đàng Trong và đề phòng kẻ thù mới xuất
