cao ở Đức đã thật sự được chứng minh qua thực tế là từ năm 1820 đến năm
1920, ước tính có tới 9 nghìn người Mỹ sang Đức du học.
Sự can thiệp của chính quyền nước Phổ cũng có những tác động làm
chậm lại sự phát triển ở nửa đầu thế kỷ XIX, như việc ngăn cản sự phát
triển của ngành ngân hàng.
Nhưng nói chung, chúng ta không thể
không đồng ý với nhận xét của Milward và Saul rằng “đối với các quốc gia
đang công nghiệp hóa, quan điểm của chính phủ Đức đầu thế kỷ XIX
dường như gần gũi với đời sống kinh tế hơn là mô hình lí tưởng thường
được đơn giản hóa về những sự kiện đã từng xảy ở Pháp và Anh mà các
nhà kinh tế học trình bày cho họ”.
Sau những năm 1840, với sự phát triển của khu vực tư nhân, sự can thiệp
của chính phủ Đức trong quá trình phát triển công nghiệp không còn rõ
ràng như trước. Tuy vậy, điều đó không có nghĩa là nhà nước không can
thiệp nữa, mà chỉ là sự chuyển từ can thiệp trực tiếp sang vai trò của người
hướng dẫn. Ví dụ: những chính sách được áp dụng trong thời gian này bao
gồm học bổng dành cho những nhà cải cách tiềm năng, trợ cấp cho các
doanh nghiệp có khả năng cạnh tranh và tổ chức các cuộc triển lãm giới
thiệu máy móc và quy trình công nghiệp mới.
Dưới thời Đế chế II (1870-1914), sự phát triển của khu vực tư nhân và
tăng cường thành phần quý tộc địa chủ trong bộ máy nhà nước (những
người muốn ngăn cản sự phát triển của công nghiệp) đã dẫn tới sự xói mòn
tính tự trị và năng lực của nhà nước.
Trebilcock khẳng định rằng, đối
với sự phát triển của công nghiệp, vai trò của nhà nước Đức chủ yếu giới
hạn trong việc quản lí thuế xuất nhập khẩu, giám sát các các-ten một cách
không chính thức từ cuối những năm 1890 và chính thức hơn từ những năm
1920 (chi tiết hơn về các-ten của Đức, xem mục 3.2.4.D ở Chương 3).
Mặc dù so với trước đây, năng lực và sự tham gia của nhà nước trong sự
phát triển công nghiệp suốt thời kì này có giảm đi, chúng ta cũng không
nên đánh giá thấp tầm quan trọng của các chính sách về thuế xuất nhập
khẩu và chính sách với các các-ten đối với sự phát triển của các ngành công
nghiệp nặng. Tilly đã chỉ ra rằng, thuế xuất nhập khẩu giúp cho các các-ten
