LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 51

Sum, người địa phương gọi là Xà Na Xom hoặc Xà Xom, tức là viên
tướng tên Xom). Thủ đoạn xách động là dùng bùa ngãi, do các tên thày bùa
đưa ra rồi loan tin thất thiệt : Ai không theo chúng sẽ bị Trời Phật hại, ai
theo thì được cứu thoát, võ khí là đao mác, chà gạc, phãng kéo cổ thẳng
(trở thành cây mã tấu). Thoạt tiên loạn quân chiếm Trà Vinh (đồn Nguyệt
Lãng của ta). Giặc lại lôi cuốn được mấy sốc Miên ở rạch Cần Chong (nay
là Tiểu Cần) xuống đến Bắc Trang ra đến mé sông Hậu giang, vùng Trà
Điêu. Có lúc giặc thắng thế, chiếm giữ một vùng dài hơn 30 cây số, gồm
toàn sốc Miên. Trận gay go nhất xảy ra ở vùng Trà Tử (nay gọi là Hiếu
Tử), bố chánh Trần Tuyênvà tri huyện Huỳnh Hữu Quang đều tử trận. Số
loạn quân lên đến bảy tám ngàn, ngoài Lâm Sum còn tên tổng Cộng (chắc
là cai tổng tên Cộng) và một tên tự xưng là phó mã Đội. Tham dự cuộc tảo
thanh ở vùng Lạc Hóa, gồm có tổng đốc Bùi Công Huyên, tham tánh thành
Trấn Tây là Nguyễn Tấn Lâm và Nguyễn Công Trứ cũng rút về nước tiếp
tay, ngoài ra còn có tướng Nguyễn Tri Phương. Nguyễn Tri Phương dời
binh tiến đánh, tuy phá tan được luôn, nhưng chỗ này tan rã thì chỗ kia quy
tụ, cứ đánh phía đông, giữ phía tây, không thể nào diệt hết được. Khi
Trương Minh Giảng rút lui về An Giang, ta được thêm 3000 quân sĩ đến
tiếp ứng ở mặt trận Lạc Hóa. Trong đám loạn quân đầu thú, có cả người
Việt và người Tàu. Phải chăng là những người Việt trước kia theo Lê Văn
Khôi, nay trốn lánh ?
— Vùng Sóc Trăng, trung tâm cuộc khởi loạn là Ba Xuyên, Trà Tâm, từ
tháng ba cũng năm tân sửu. Thoạt tiên giặc bị phân tán rồi tập trung tại Sóc
Đâm đóng đồn mà chống cự. Tháng 11, quân của Nguyễn Tấn Lâm và
Nguyễn Tri Phương đánh hai mặt giáp lại. Giặc tan, vua Thiệu Trị cho
Nguyễn Tấn Lâm ở lại Ba Xuyên dẹp đám tàn quân và lập an ninh. Theo
truyền thuyết, lãnh tụ loạn quân ở đây là Xa Ne Tia.
— Vùng Thất Sơn, Vĩnh Tế. Nếu Trà Vinh và Sóc Trăng nối liền nhau (bên
này và bên kia sông Hậu Giang), dân đông, kinh tế phì nhiêu, người Miên
sống tập trung thì vùng Thất Sơn lại là nơi mà người Miên dễ tấn thối và
khuấy động, với hàng chục ngọn đồi lớn nhỏ, nhiều thung lũng, dân cư
thuần nhứt lại ở sát biên giới Cao Miên. Năm nguyên niên, giặc tụ tập tại