1. Ở côn Đảo, dưới thời Quản đốc O’connel, tù chính trị bị án phát lưu
có một thời gian duy nhất được sống dễ thở hơn đôi chút (1914-1916).
Sau nhiều lần đấu tranh, bọn cầm quyền ở Côn Đảo buộc phải để cho tù
nhân được tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ và học tập chính trị, lý
luận. Công tác văn hóa, nghệ thuật trong tù vừa là một nhu cầu thưởng thức
nghệ thuật, làm phấn chấn tinh thần, vừa có tác dụng giáo dục tốt, giúp cho
người tù sống qua những ngày đen tối, đơn điệu và nặng nề trong ngục thất.
Tù chính trị Banh II đã biên soạn và trình diễn các vở kịch Trưng Nữ
Vương, Quang Trung, Đề Thám... để giáo dục truyền thống yêu nước
chống ngoại xâm của dân tộc. Tết âm lịch năm 1933, tù chính trị Banh II
diễn vở Người bệnh tưởng của Môlie (Molière), tạo được không khí vui
tươi, phấn khởi. Anh em tù chính trị Quốc dân đảng cũng đóng góp tích cực
vào việc dàn dựng và thưởng thức.
Tết năm 1933 “gánh hát” của Nguyễn Văn Nguyễn ở Sở rẫy An Hải đã
trình diễn vở Tứ đổ tường phê phán các tật xấu của xã hội như uống rượu,
trai gái, đánh bạc, hút thuốc phiện. Vở tuồng được chuyển thể thành cải
lương hợp với thị hiếu nghệ thuật của đồng bào miền Nam, khăng định
những tội lỗi xấu xa đó là do xã hội đương thời đẻ ra. Vở hát có tác dụng
giáo dục con người và tố cáo xã hội cũ sâu sắc, được đông đảo tù thường và
ma tà cùng vợ con họ hoan nghênh ‘ nhiệt liệt. Từ đó, cứ gặp tù cộng sản là
họ đề nghị cho xem hát và tỏ ý sẵn sàng giúp mọi phương tiện để diễn kịch.
Tù chính trị Banh II có trong tay nhiều tác phẩm có giá trị của các nhà
văn cổ điển Pháp. Những người tù có chung một mối đồng cảm nghệ thuật
cùng nhau nghiên cứu và thảo luận những tinh hoa văn hóa của nhân loại.
Nhiều đảng viên Quốc dân đảng đã sốt sắng tham gia với anh em cộng sản
để đọc, dịch, dàn dựng, biểu diễn và thưởng thức các vở kịch của Môlie và
kịch cổ điển Pháp. Nhiều người từng bi quan, bế tắc đã tìm thấy ý nghĩa
mới của những ngày tháng ở tù. Họ bắt đầu say mê học tập, nghiên cứu,
sống lạc quan, sống có ý nghĩa..
Cuốn sách “Mười ngày rung chuyển thế giới” của nhà văn tiến bộ Mỹ
Giôn Rít viết về cuộc Cách mạng tháng Mười Nga được tù chính trị Banh II
