Gần 2.000 tù chính trị ở Côn Đảo trở về đã tăng cường một lượng cán bộ
lãnh đạo rất to lớn cho Đảng ta. Hàng trăm đồng chí được cử vào cương vị
lãnh đạo chủ chốt của Xứ ủy, Khu ủy, Tỉnh ủy, ủy ban hành chánh kháng
chiến các cấp và trong lực lượng vũ trang trong hí”ng ngày đầu kháng
chiến chống thực dân Pháp ở sam Bộ. Cũng chính những người tù này
không đầy 9 năm sau đã cùng với quân và dân ta làm nên chiến thắng lịch
sử Điện Biên Phủ chấn động dịa cầu, đóng chiếc đinh cuối cùng vào cỗ
quan tài chủ nghĩa thực dân cũ của Pháp ở Đông Dương.
-----------------------
. Trước khi vào khám, tù nhân phải cởi trần truồng, dang hai chân, hai
tay, cúi gập người. há miệng, chổng mông cho bọn gác dang xét. Động tác
kỳ quặc ấy tù nhân thường gọi đùa là “điệu múa phượng hoàng vỗ cánh”
hoặc là “mùa phượng hoàng”.
. Nghĩa địa Hàng Keo chạy dài khoảng 2km, từ phía trước Banh III đến
giáp Lò Vôi, lối vào nghĩa địa có hai hàng cây keo nên gọi Hàng Keo.
Nghĩa địa Hàng Dương là khu động cát từ chân Sở Ruộng ra đến giáp Banh
III. Những ngôi mộ đầu tiên ở nghĩa trang này là những tù nhân chết tại
“Bệnh xá kiết lỵ Sở Ruộng”. Họ được chôn ngay tại đồi cát giáp Sở Ruộng.
Khi đào móng xây tường rào bao quanh nghĩa trang (1985), đơn vị thi công
còn xới lên nhiều hài cốt tù nhân. Tại khu vực này, hiện nay vẫn còn nhiều
ngôi mộ bị bỏ ngoài tường rào Nghĩa trang Hàng Dương, nhiều chỗ xác tù
bị vùi chống chất lên nhau nhiều lớp, mưa gió làm xói lớp cát trên mặt, để
lộ ra từng mảng xương người lẫn trong cát. Có chỗ đào sâu xuống hơn 2
mét vẫn còn thấy xương tù.
. Bao đựng đồ, đan bằng một loại cỏ ống mọc nhiều ở vùng đồng trũng
Nam Bộ.
--------------------
. Bài hát được nhiều người yêu thích và phổ biến trong những năm
kháng chiến chống Pháp ở Côn Đảo. (Phụ trương báo Quân đội nhân dân,
tháng 8-1985, tr. 25).
