Những nghĩa quân thời Trương Định, Thủ Khoa Huân, những người ứng
nghĩa cần Vương bị cầm tù ở Côn Lôn đã bất chấp chính sách giết sạch,
phá sạch, đốt sạch của quân viễn chinh Pháp, liên tiếp chủ trương dùng bạo
lực chống lại kẻ thù có bạo lực, tổ chức những cuộc bạo động, những cuộc
nổi dậy cướp súng giặc, giết giặc, giải thoát khỏi cảnh ngục tù khủng khiếp.
Trong nửa cuối thế kỷ XIX, khi đất nước bị xâm lược, Nam triều đã trở
thành công cụ đàn áp cách mạng của thực dân Pháp, những cuộc vũ trang
bạo động lẻ tẻ ở Côn Đảo rất ít khi thành công. Có khi đã thành công ở đảo
lại bị tổn thất ở đất liền, do sự câu kết giữa thực dân cướp nước và bè lũ
phong kiến phản động bán nước. Đó là trường hợp của cuộc khởi nghĩa vẻ
vang ở Hòn Bảy Cạnh ngày 27-8-1883. Sau mỗi cuộc khởi nghĩa của tù
nhân, thực dân Pháp càng siết chặt chế độ lao tù, tăng cường đàn áp, giết
hại người tù với những thú đoạn gian xảo, tinh vi hơn.
Hầu hết những người đứng đầu phong trào Văn Thân đã nhận ra điều đó.
Bị cầm tù ở Côn Đảo những năm dầu thế kỷ XX, bộ phận sĩ phu phong
kiến tiến bộ nhất đã từ chối hình thức đấu tranh bạo lực ở nhà tù mà chỉ
biếu lộ sự phản kháng chế độ lao tù bằng dòng thơ tù, một dòng thơ cách
mạng và yêu nước độc đáo trong lịch sử văn học dân tộc. Những bài thơ
của lớp tù Văn Thân thuở đó đã biểu thị tinh thần yêu nước nồng nàn. ý chí
kiên cường đấu tranh cho nền độc lập nước nhà, thổi bùng trong tâm trí các
thế hệ tù Côn Đảo tinh thần bất khuất của một dân tộc chưa bao giờ khuất
phục trước kẻ thù. Khí tiết thanh cao của các sĩ phu yêu nước cũng đã cảm
hóa được cả những người tù thường phạm.
Những cuộc nổi dậy của tù nhân thuộc các phong trào Bãi Sậy, Yên Thế,
Duy Tân, Thái Nguyên... trong những năm cuối chiến tranh thế giới thứ
nhất đã phân hóa sâu sắc các sĩ phu Văn Thân bị cầm tù ở Côn Đảo. Một
vài người tiếp tục chủ trương bạo động đã tham gia cuộc nổi dậy ở Banh I
năm 1918; một số người khi mãn hạn tù đã tích cực tham gia những tố chức
tiền thân của Đảng; những người còn lại đều “giữ được tấm lòng không
thay đổi” (Huỳnh Thúc Kháng).
