Trên đây là những quan điểm, tư tưởng quân sự thời Trần trong thế
kỷ XIII. Những quan điểm, tư tưởng tích cực tiến bộ nói trên đã phát huy
tính ưu việt qua quá trình dựng nước và giữ nước, đặc biệt góp phần tạo
nên sức mạnh quân sự, quốc phòng, đánh thắng ba cuộc tiến công xâm lược
của quân Mông - Nguyên, một đế chế hùng mạnh nhất thế giới đương thời.
Tuy nhiên, tư tưởng quân sự tiến bộ đó chủ yếu thể hiện trong giai
đoạn vương triều Trần đang độ phát triển, là tư tưởng của các vua Trần, của
các quý tộc và tướng lĩnh nhà Trần thời kỳ mà quyền lợi của họ còn gắn
liền với quyền lợi của quốc gia, dân tộc (chủ yếu ở thế kỷ XIII). Bước sang
thế kỷ XIV, nhất là từ giữa thế kỷ XIV, vua quan nhà Trần bước vào một
quá trình suy thoái, suy nghĩ và hành động của tầng lớp quý tộc quan liêu
đã đi ngược lại với quan điểm mà Trần Quốc Tuấn đã nêu trong Di chúc
khi trả lời Vua Trần Anh Tông. Chế độ điền trang thái ấp được mở rộng quá
đáng, ruộng đất của công xã và của nông dân bị xâm cướp. Bọn vua quan lo
ăn chơi hưởng lạc, nạn cho vay nặng lãi và đục khoét của bọn quan lại làm
cho đời sống nhân dân ngày càng khốn khổ. Nhiều dân nghèo bị mất hết tài
sản, trở thành nông nô, nô tỳ. Ở giai đoạn này, tư tưởng quân sự của các
vua quan, quý tộc nhà Trần đã đổi khác. Nhà Trần chủ trương phát động
chiến tranh với Ai Lao và Chiêm Thành. Chiến tranh liên miên làm cho
nhân dân quanh năm phải đi phu, đi lính, hao người tốn của. Thế nước suy
yếu, đến nỗi nhiều lần bị quân Chiêm Thành tiến vào cướp bóc, tàn phá
kinh thành Thăng Long.
Sự bất bình và phẫn nộ của nhân dân đối với triều đình ngày càng
dâng cao. Mâu thuẫn giai cấp phát triển mạnh, nhiều cuộc khởi nghĩa của
nông dân, nô tỳ nổ ra, các cuộc đàn áp của triều đình càng mở rộng, khiến
cho đất nước Đại Việt thời cuối Trần lâm vào tình trạng vô cùng khó khăn.
Tất cả đều đi ngược lại quan điểm, tư tưởng lãnh đạo của vương
triều Trần giai đoạn thế kỷ XIII, thời kỳ mà các bậc minh quân còn trị vì
đất nước. Tư tưởng kiên cường, bất khuất bảo vệ Tổ quốc trong giới quý
tộc thay thế bằng tư tưởng bạc nhược. Quan điểm "khoan thư sức dân",
