Trong thời kỳ chiến đấu ở núi rừng Thanh Hóa, tuy lực lượng còn
yếu, nhưng nghĩa quân vẫn tranh thủ mọi thời cơ và điều kiện để tập kích
vào các đồn lũy nhỏ của địch hay các doanh trại đóng quân tạm thời của
chúng trên đường hành quân. Nghĩa quân thường triệt để lợi dụng địa hình
hiểm trở của miền núi rừng Thanh Hóa để bố trí mai phục, bẻ gãy những
cuộc tiến công ồ ạt của địch và tiêu hao một phần sinh lực địch. Có khi
nghĩa quân bố trí phục kích sẵn ở căn cứ chờ quân cách tiến vào mới đánh,
nhưng phần nhiều là chọn địa hình, phục kích quân Minh đang hành quân,
như ở Bồ Ải, Mường Một... Những trận tập kích đồn Nga Lạc, Quan Du,
doanh trại địch ở Ba Lẫm... đã đưa lại thắng lợi rực rỡ. Phục kích và tập
kích, mà phần lớn là tập kích, là cách đánh chủ yếu của nghĩa quân trong
giai đoạn đầu nhằm lấy tiền công để phòng ngự. Đó là tư tưởng tích cực,
chủ động và quyết tâm tiêu diệt địch cao độ của nghĩa quân ngay từ những
ngày mới khởi nghĩa.
Sang giai đoạn thứ hai, lực lượng nghĩa quân có những bước trưởng
thành nhanh chóng, nghĩa quân chủ trương "bỏ chỗ vững, đánh chỗ yếu;
lánh chỗ thực, đánh chỗ hư". Trong tư tưởng chỉ đạo, Bộ chỉ huy nghĩa
quân quán triệt tinh thần tích cực, chủ động, phát huy chỗ mạnh của mình,
đánh vào chỗ yếu của địch. Nghĩa quân vận dụng chiến thuật bao vây giam
chân địch trong những thành trì kiên cố như Nghệ An, Diễn Châu, Tây
Đô... rồi chia nhau đánh mạnh vào những "chỗ yếu”, "chỗ hư" của địch
nhằm những thành nhỏ và giải phóng nông thôn, mở rộng căn cứ địa. Bên
cạnh chiến thuật tập kích, phục kích vận dụng trên một quy mô lớn hơn
(như trận tập kích đồn Đa Căng, trận phục kích Bồ Lạp, Khả Lưu, Bồ Ải,
Đỗ Gia, v.v.), nghĩa quân đã tiến lên sử dụng chiến thuật công thành, vây
thành, tiến công vận động. Trận Trà Long là một trận công thành lớn trong
giai đoạn này, bằng biện pháp kết hợp cả bao vây, tiến công và dụ hàng
quân địch.
Giai đoạn thứ ba là giai đoạn phát triển chiến thuật cao nhất của
nghĩa quân. Lúc đó tương quan lực lượng đã có những chuyển biến căn
bản, thực lực nghĩa quân đã lớn, nên tư tưởng chỉ đạo của Bộ chỉ huy là mở
