hiện nay. Rất có thể “quân bốn trấn" chính là quân của các Đô ty ở bốn trấn này (Kinh Bắc,
Sơn Tây, Sơn Nam và Hải Dương) - là những địa phương mà vương triều Mạc nắm chắc được
trong hệ thống quyền lực của mình.
Chắc hẳn trong bối cảnh chiến sự liên miên và sự tồn tại của vương triều phụ thuộc
nhiều vào sức mạnh quân sự, triều Mạc đã có những thay đổi nhất định trong quy mô và tổ
chức quân sự địa phương. Tuy nhiên, tình hình tư liệu và các kết quả nghiên cứu hiện thời
chưa cho phép phục dựng chi tiết và đầy đủ mô hình tổ chức quân sự địa phương của triều
Mạc (so với thời Lê Thánh Tông)
51
.
Về bộ binh và các cơ quan kiểm soát quân sự, từ năm Canh Thìn (1460), Lê Thánh
Tông đã lập đủ cơ cấu sáu bộ trong bộ máy chính quyền trung ương. Từ đó về sau, cơ cấu sáu
bộ được duy trì trong bộ máy chính quyền phong kiến Việt Nam. Triều Mạc kế thừa trực tiếp
bộ máy quyền lực của triều Lê Sơ, hẳn cũng sử dụng mô hình sáu bộ chuyên trách này, trong
đó có Bộ Binh - cơ quan chuyên trách quân sự (Bộ Quốc phòng). Một vài sự kiện trong chính
sử giúp chúng ta khẳng định điều này; đó là, năm Kỷ Tỵ (1569), Bắc quân Đô đốc phủ Tả đô
đốc thự phủ sự Lâm quận công được thăng làm Binh bộ thượng thư Chưởng bộ sự
52
. Đến năm
Kỷ Mão (1579), Mạc Mậu Hợp lại thăng Giáp Trưng lên chức Binh bộ thượng thư Chưởng bộ
sự
53
.
Nếu cho rằng triều Mạc tổ chức sáu bộ theo mô hình thời Lê Thánh Tông thì Bộ Binh
sẽ như một cơ quan hành chính - quân sự đảm nhiệm công việc binh chính trong cả nước, tức
là xét trong quan hệ Bộ Binh - 5 Đô đốc phủ quân thì Bộ Binh đảm nhiệm các công việc quân
sự về hành chính, hậu cần, đặt quan trấn thủ các vùng biên giới, các vùng trọng yếu, ứng phó
các việc khẩn cấp, còn Ngũ phủ có nhiệm vụ trực tiếp điều động, chỉ huy quân đội khi có
chiến tranh.
Đứng đầu Bộ Binh là Binh bộ thượng thư (Chưởng bộ sự - hàng Tòng nhị phẩm), có
Binh bộ Tả thị lang và Binh bộ Hữu thị lang (đều hàng Tòng tam phẩm) giúp việc. Bộ ba chức
quan cao cấp này điều khiển tất cả mọi công việc thuộc Bộ Binh và làm việc trực tiếp với nhà
vua.
Những công việc chuyên môn của Bộ Binh do hai cơ quan chuyên trách là Vũ khố
thanh lại ty và Quân vụ thanh lại ty thực hiện. Mỗi Thanh lại ty có một viên Lang trung (hàng
Chánh lục phẩm) đứng đầu, dưới có một chức Viên ngoại lang (hàng Tòng lục phẩm) giúp
việc. Vũ khố thanh lại ty chuyên trách về binh nhung, khí giới, hộ giá, nghi trượng, phục vụ
chuẩn bị những nghi lễ lớn của triều đình (lễ đầu năm, ngày Đông chí, các đám tang,...). Quân
vụ thanh lại ty chuyên trách việc tuyển chọn, bổ sung và khảo xét quân lính, hoạch định các
cuộc hành binh, tham mưu các vấn đề quân sự,...
Cơ quan thường trực của Bộ Binh là Binh bộ Tư vụ sảnh. Đứng đầu cơ quan thường
trực này là chức quan Binh bộ Tư vụ (hàng Tòng bát phẩm). Binh bộ Tư vụ sảnh có nhiệm vụ
điều hành, giám sát các công việc thường nhật của Bộ Binh
54
.
