động của Bộ Binh và các đơn vị trong hệ thống quân đội.
Về quân số của quân đội triều Mạc, từ những tư liệu sưu tầm được và những thành tựu
nghiên cứu cho đến nay chưa cho phép xác định một cách chính xác về quân số của quân đội
triều Mạc.
Tháng 5 năm Tân Hợi (1551), trước cuộc tấn công của Trịnh Kiểm (đã chiếm được
Sơn Nam và Sơn Tây), nhà Mạc đã "gọi bắt hết hương binh ở hai đạo ấy (đạo Đông và Bắc)
cho lệ thuộc vào các doanh"
56
. Đến tháng 4 năm Đinh Sửu (1577), triều Mạc "lấy quân hạng
nhất, nhì, ba ở các huyện mỗi người mang đủ 3 tháng lương ăn để chuẩn bị xâm lược Thanh
Hoa"
57
. Trong suốt thời gian cầm quyền của nhà Mạc (1527 - 1592), chưa hề thấy một ghi
chép nào về việc vương triều này rút bớt quân số trong quân đội thường trực. Trong khi đó,
các năm Tân Hợi (1551), Đinh Sửu (1577), triều Mạc đã "gọi bắt hết hương binh", “lấy quân
hạng nhất, nhì, ba ở các huyện", thực là đã huy động kiệt cùng sức người cho chiến tranh.
Như vậy, tư tưởng “Ngụ binh ư nông” được thực hiện từ thời Lý và được phát triển khá hoàn
bị dưới triều Lê Thánh Tông đã không còn được triều Mạc thực hiện nữa. Vương triều Mạc
buộc phải nhất nhất tuân thủ tư tưởng dồn sức xây dựng và duy trì một quân đội thường trực
đông đảo và tập trung nhất trong khả năng của vương triều, để đảm bảo cho sự tồn tại trước đe
dọa của quân đội Lê - Trịnh.
Tuy nhiên, vương triều Mạc chỉ thiết đặt và duy trì quyền lực ở khu vực đồng bằng
Bắc Bộ và vùng phụ cận, trong đó trọng tâm là Đông Kinh (Thăng Long) và bốn trấn là Kinh
Bắc, Hải Dương, Sơn Nam và Sơn Tây. Bởi vậy, mặc dù đặc biệt chú ý xây dựng quân đội
thường trực đông đảo và trung thành, nhưng do những hạn chế nhất định (phạm vi lãnh thổ cai
quản và số dân, uy tín chính trị, thương vong trong chiến tranh...), vương triều Mạc đã không
có được một quân đội với số quân ưu thế như mong muốn để giành chiến thắng trong cuộc
chiến tranh Lê - Mạc.
Xét cả trong thực tế hoạt động quân sự và những phân tích về tiềm năng cùng thực lực
của vương triều Mạc, có thể nhận định rằng trong suốt thời gian cầm quyền (1527 - 1592), trải
qua bao thăng trầm của 60 năm chiến tranh triền miên, khốc liệt và dằng dai sau đó, quân số
của quân đội triều Mạc thực tế không thể vượt quá xa so với lực lượng khoảng 10 vạn quân
mà nhà nước này đã huy động tận lực ở hai thời điểm quan trọng là năm 1570 và 1591.
Có thể nhận thấy tư tưởng về tổ chức quân sự triều Mạc kế thừa rất triệt để tổ chức
quân sự triều Lê Sơ, nhất là mô hình tổ chức thời Lê Thánh Tông (1460-1497). Tuy nhiên, do
tiềm lực hạn chế của một nhà nước chỉ kiểm soát được một phần lãnh thổ quốc gia mà nó kế
thừa, lại phải đáp ứng những đòi hỏi thực tế của một cuộc chiến tranh kéo dài, hệ thống tổ
chức quân sự của nhà Mạc đã có những thay đổi nhất định để phù hợp với yêu cầu thực tiễn.
Do vậy, những hạn chế về quân số của quân đội thường trực triều Mạc là điều tất yếu.
Về các chính sách ưu đãi quân đội, ngay từ cuối năm Mậu Tý (1528), Mạc Đăng Dung
đã tiến hành những cải cách tương đối đồng bộ về phép binh, phép điền, phép lộc - cụ thể là
