Đến năm Mậu Tý (1648), chúa Trịnh lại cử tướng Trịnh Đào đem đại quân đánh miền
Nam. Khi tiến đến Vũ Xá, quân Trịnh cũng tổ chức đắp lũy phòng ngự. Chúa Nguyễn cử Thế
tử Dũng Lễ hầu Nguyễn Phúc Tần thống lĩnh các doanh quân, chia đường tiến đánh. Nguyễn
Hữu Dật cùng Tôn Thất Lộc lĩnh bộ binh làm tiên phong. Khi đến lũy Trường Dục, gặp lúc
gió ngược nổi to, nhiều tướng muốn dừng quân trụ lại cố thủ; nhưng Nguyễn Hữu Dật cho
rằng: quân giặc dẫu nhiều nhưng theo ven núi mà đi, chưa biết địa hình chỗ nào hiểm, chỗ nào
dễ. Ta chẹn chỗ hiểm mà xông ra đánh, tất phá được quân giặc. Theo đó, quân Nguyễn đội
ngũ tề chỉnh tiến lên rất gấp, phá tan đạo quân tiên phong của quân Trịnh. Thừa thắng,
Nguyễn Phúc Tần cử Nguyễn Hữu Tiến tập trung quân bộ có tượng binh làm tiên phong, nhân
đêm tối đánh thẳng vào lũy của quân Trịnh. Quân Trịnh đại bại. Lũy mới đắp của quân Trịnh
bị phá tan. Trịnh Đào đang đóng quân ở đồn Nam Bố Chính nghe tin thất trận vội vã bỏ quân
chạy trốn
89
.
Tháng 6 năm Quý Tỵ (1653), chúa Nguyễn tổ chức đắp thêm đồn Sa Chủy (lũy Mũi
Dùi) ở cửa biển Nhật Lệ
90
.
Tiếp đến, năm Ất Mùi (1655), Phạm Tất Đồng chỉ huy quân Trịnh vượt qua sông
Gianh xâm chiếm Nam Bố Chính. Gặp lúc Nguyễn Phúc Tần cũng muốn tiến đánh Bắc Hà,
liền cử Nguyễn Hữu Dật đi tuần ngoài biên giới, xem xét hình thế núi sông. Khi trở về,
Nguyễn Hữu Dật hiến kế cho chúa Nguyễn rằng: "Gần đây, mấy năm dụng binh, quân ta chưa
từng qua sông sang Bắc. Nay tôi xin chia quân làm ba đạo: Thượng đạo trước đánh Tất Đồng.
Trung đạo tiến theo sau để làm thanh thế tiếp ứng. Trịnh Đào ở doanh Hà Trung được tin, tất
cho rằng quân ta kéo đến chỉ nhằm đánh Tất Đồng mà thôi, thế nào Đào cũng bỏ trại không
mà đem quân đi cứu Tất Đồng. Quân hạ đạo của ta lén ra Hoành Sơn, đánh úp Lê Hữu Đức,
nhân sơ hở cướp lấy doanh Hà Trung. Thế là kế điệu hổ lìa núi, đánh một trận có thể thu được
toàn thắng”
91
. Được chúa Nguyễn đồng ý, Nguyễn Hữu Dật lập đài đốt lửa báo hiệu ở các cửa
biển Quảng Bình để báo tin tức cho nhanh chóng, kịp thời; mặt khác, tổ chức đặt kho ở lũy
Trường Dục, sai tướng sĩ các doanh Quảng Bình, Bố Chính chuẩn bị quân nhu để đợi trưng
phát, rồi tải lương thảo chứa vào đó để cung cấp lâu dài cho quân sĩ chiến đấu. Khi công việc
chuẩn bị đã cơ bản hoàn tất, Nguyễn Hữu Dật được cử làm Đốc chiến cùng Tiết chế Nguyễn
Hữu Tiến đem quân thủy, bộ vượt qua sông Gianh, tiến đánh quân Trịnh ở Bắc Bố Chính.
Quân Nguyễn đi đến đâu, đánh trận phần lớn giành được toàn thắng, chiếm giữ đất 7 huyện
của Nghệ An.
Mùa hạ năm Bính Thân (1656), chúa Nguyễn ra Quảng Bình, đóng trại ở An Trạch;
Nguyễn Hữu Dật đến yết kiến và bàn rằng: "Dụng binh hai năm nay, mới tạm định được 7
huyện Nghệ An, lấy được rất khó mà tốn của rất nhiều. Nay chưa có thể tiến đánh, xin hãy
đắp lũy ở bờ nam sông Lam để giữ và đợi cơ hội”
92
. Chúa Nguyễn bèn cho khởi công đắp
thêm một dãy lũy ở bờ nam sông Lam (dòng sông đổ ra cửa biển Đan Nhai ở Nghệ An).
Nguyễn Hữu Dật cũng chia quân đóng giữ ở bờ nam sông Lam, dựa vào lũy mới đắp để cố
thủ.
