Nếu như trước đó, các sĩ phu thường quan tâm đến các thành phần
xã hội như thân hào, anh danh, giáo dưỡng..., coi đó là lực lượng chủ đạo
tham gia kháng chiến, thì đến phong trào Cần Vương, chữ "dân" được mở
rộng, mọi tầng lớp nhân dân đều được các sĩ phu vận động và quy tụ vào
các cuộc khởi nghĩa. Họ xác định: "Lòng người, sĩ khí Nam, Bắc đều như
nhau. Sự xuất xứ của chúng tôi cố nhiên không quan hệ gì, một ngày còn
có lòng dân, một ngày còn có quốc thể"
98
.
Bên cạnh lực lượng người Kinh, các lực lượng người dân tộc thiểu
số đã được huy động vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của cả
dân tộc. Ngay trong giai đoạn đầu chống thực dân Pháp, đồng bào Khmer ở
Tây Ninh đã hăng hái nổi dậy kháng chiến. Khi cuộc khởi nghĩa Trương
Định bị đàn áp, Trương Quyền - con trai Trương Định, đã kéo một toán
nghĩa quân rút về Tây Ninh để phối hợp với đồng bào Khmer và đồng bào
người Thượng tiếp tục kháng chiến chống thực dân Pháp. Trong phong trào
Cần Vương, vai trò của đồng bào các dân tộc thiểu số được thể hiện rõ nét
hơn trong quá trình xây dựng và duy trì các đội quân khởi nghĩa.
Nguyễn Quang Bích được triều đình giao trọng trách trấn thủ vùng
Sơn - Hưng - Tuyên. Tại đây, hưởng ứng Chiếu Cần Vương, ông đã ra sức
tập hợp lực lượng và lãnh đạo nhân dân các dân tộc Tây Bắc tiếp tục sự
nghiệp kháng chiến chống thực dân Pháp.
Tại Thanh Hóa, Cầm Bá Thước (người Thái) và Hà Văn Mao
(người Mường) đã lãnh đạo nhân dân các dân tộc thiểu số ở miền Tây đứng
lên chống thực dân Pháp. Họ cũng là những thủ lĩnh có nhiều đóng góp đối
với cuộc khởi nghĩa Ba Đình và phong trào kháng Pháp của tỉnh Thanh.
Trong đội quân của cuộc khởi nghĩa Hương Sơn có đông đảo người
dân tộc thiểu số ở vùng miền núi các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và
Quảng Bình. Sự tham gia của đông đảo đồng bào các dân tộc thiểu số vừa
là điều kiện tồn tại của phong trào kháng chiến, vừa phản ánh sâu sắc tinh
thần đại đoàn kết của cộng đồng các dân tộc Việt Nam trong sự nghiệp
đánh giặc, giữ nước.
