Việt Nam. Phan Châu Trinh cho rằng: "không đập tan được nền quân chủ
thì dù có khôi phục được nước cũng không phải là hạnh phúc của dân"
6
.
Phan Châu Trinh không tán thành vận động đánh đổ Pháp mà chủ trương
dựa vào Pháp để chống triều đình lạc hậu, để truyền bá tư tưởng cộng hòa
trong nhân dân. Ông cho rằng, "không cần hô hào đánh Pháp, chỉ nên đề
xướng dân quyền; dân đã giác ngộ được quyền lợi của mình bấy giờ mới có
thể dần dần mưu tính đến việc khác"
7
. Cuộc tranh luận cuối cùng ý kiến vẫn
trái ngược nhau. Phan Bội châu kể lại: "Ông (Phan Châu Trinh - TG) thì
muốn trước hết đánh đổ ngay quân chủ để làm cơ sở xây dựng dân quyền;
tôi (Phan Bội Châu - TG) thì muốn đánh đuổi ngay giặc Pháp, đợi khi nước
ta độc lập rồi, sẽ mưu tính đến việc khác. Ý tôi là muốn lợi dụng quân chủ,
thì ông cực lực phản đối, ý ông là muốn đánh đổ quân chủ, đề cao dân
quyền, thì tôi không tán thành, vì ông với tôi cùng một mục đích nhưng thủ
đoạn khác nhau rất xa. Ông thì dựa vào Pháp để đánh đổ vua, tôi thì từ chỗ
đánh đổ Pháp mà phục Việt, do đó mà khác nhau"
8
. Sau đó, Phan Bội Châu
còn gửi thư chân tình bày tỏ với Phan Châu Trinh: "Dân không còn nữa,
mà chủ với ai", rằng "lý luận và thực hành bao giờ cũng phải cân nhắc kỹ
lưỡng..."
9
.
Khác với Phan Châu Trinh là người chủ trương "bất bạo động", dựa
vào Pháp để vận động dân chủ, ngay từ đầu Phan Bội Châu đã xác định rõ
kẻ thù dân tộc là thực dân Pháp và nhiệm vụ trung tâm là sử dụng bạo lực
giành lại chính quyền.
Trong quá trình tuyên truyền, vận động cho chủ trương bạo động vũ
trang, Phan Bội Châu còn vận dụng thuyết tiến hóa xã hội
10
để luận giải vấn
đề dân tộc, để khẳng định quyết tâm sử dụng bạo lực, đấu tranh không
khoan nhượng với thực dân xâm lược. Theo quy luật "cạnh tranh sinh tồn",
thì ưu thắng, liệt bại; mình không tiêu diệt được đối phương thì đối phương
sẽ tiêu diệt mình chứ nhất quyết không có sự dung hòa, thỏa hiệp. Vì thế,
Phan Bội Châu cho rằng, để bảo tồn giống nòi và nền độc lập dân tộc, nhân
dân Việt Nam không còn con đường nào khác ngoài con đường tự cường,
đồng tâm, hiệp lực để lật đổ ách thống trị của thực dân Pháp. Học thuyết
