Trong thời kỳ hoạt động ở nước ngoài, quan điểm của Phan Bội
Châu về chính thể, chính quyền nhà nước có điểm tiến bộ. Trong tác phẩm
Tân Việt Nam (1907), Phan Bội Châu đã hình dung ra một mô hình thể chế
nhà nước dân chủ sau khi đánh đổ thực dân Pháp. Đó là một nhà nước mà
quyền lực thuộc về nhân dân: "Bao nhiêu việc chính trị đều do công chúng
quyết định. Thượng nghị viện phải đợi Trung nghị viện đồng ý, Trung nghị
viện phải đợi Hạ nghị viện đồng ý mới được thi hành. Hạ nghị viện là nơi
đa số công chúng có quyền tài phán việc của Trung nghị viện và Thượng
nghị viện. Phàm nhân dân nước ta, không cứ là sang hèn, giầu nghèo, lớn
bé đều có quyền bỏ phiếu bầu cử"
12
. Chính phủ nước Việt Nam mới phải
thực sự là của dân, làm những điều dân cho là phải, không được phép làm
những điều dân cho là trái; giữa nhân dân và chính phủ có quan hệ mật
thiết, trong đó dân có nghĩa vụ giám sát chính phủ làm tròn nghĩa vụ của
mình, còn chính phủ có nghĩa vụ bảo vệ dân, chăm lo cuộc sống cho dân...
Tuy nhiên, phải đến năm 1912, khi Việt Nam Quang phục Hội ra
đời với tôn chỉ: Quang phục quân vừa đánh đuổi giặc Pháp, vừa xây dựng
một nước cộng hòa dân chủ. Quyền bính của nước là của chung toàn dân.
Những dấu vết độc hại của chính thể chuyên chế không còn nữa
13
thì mới
đánh dấu việc Phan Bội Châu và các đồng chí của ông khẳng định dứt
khoát việc từ bỏ quân chủ để đi theo con đường cách mạng dân chủ tư sản.
Từ năm 1924, sau khi tìm hiểu Cách mạng Tháng Mười Nga, Phan
Bội Châu đã nhận ra ưu thế của thời đại. Ông viết: Gần đây nhất như cuộc
cách mạng tháng 11 năm 1917 ở nước Nga, chủ nghĩa lao nông đã thành
công, nó là nguồn sáng tạo ra cách mạng của thế giới loài người: Đây là
một cuộc cách mạng triệt để và chân chính. Người nước ta không nói làm
cách mạng thì thôi, chứ nói cách mạng thì phải bắt tay vào làm cách mạng
xã hội. Mặc dù lúc bấy giờ nhận thức về "cách mạng xã hội" của Phan Bội
Châu còn chưa chính xác, chưa hoàn chỉnh nhưng đã đánh dấu bước tiến
mới về nhận thức con đường cứu nước theo hướng ngày càng tiếp cận đến
chân lý của ông.
