Ông không có cái óc thực tế và tinh mật một cách thản nhiên như César hay
Napoléon; mê siêu hình học, và nếu ông bị cướp ngôi thì rất có thể sống
một đời ẩn sĩ theo thần bí giáo. Óc ông lúc nào cũng hoạt động, lúc rảnh thì
sáng chế cái này, cải thiện cái kia. Như Harounal-Rashid
, có lần ông
cải trang, vi hành ban đêm và trở về cung, trong đầu đầy những ý nghĩ cải
cách. Bận rộn vì bao công việc rắc rối, mà ông vẫn có thì giờ thu thập được
một thư viện quan trọng gồm toàn những bản viết tay rất đẹp, khắc tỉ mỉ,
công trình của những thư sĩ (người viết chữ tốt) mà ông coi là những nghệ
sĩ ngang hàng với các hoạ sĩ, kiến trúc sư làm vẻ vang cho triều đại ông.
Ông khinh thuật in, cho là máy móc, không phát hiện được tài hoa của mỗi
người, và ông liệng bỏ những mẫu ấn loát của phương Tây mà các tu sĩ
Dòng Tên đã lựa chọn để tặng ông. Thư viện của ông chỉ có hai mươi bốn
ngàn cuốn, nhưng những người cố đánh giá những vật vô giá, sản phẩm của
tinh thần đó, phỏng định giá trị là non chín chục triệu quan tiền Pháp
.
Ông rộng rãi tưởng lệ các thi sĩ, rất quí mến thi sĩ Ấn Birbal, vời về triều,
phong làm tướng quân, nhưng ra trận, tướng quân ta đại bại, chạy dài,
chẳng nên thơ chút nào cả và bị địch giết, tội nghiệp
. Akbar bảo các
văn sĩ ở triều dịch các danh tác về văn học, lịch sử và khoa học Ấn Độ ra
tiếng Ba Tư, ngôn ngữ chính thức hồi đó, ông đích thân coi sóc công việc
dịch anh hùng ca dài vô tận Mahabharata
. Nhờ sự bảo trợ và khuyến
khích của ông mà mọi nghệ thuật đều toàn thịnh. Thời đó là một trong
những thời rực rỡ của nhạc, thơ; và hoạ (cả hoạ Ấn lẫn hoạ Ba Tư), một lần
nữa, lên tới tuyệt đỉnh. Ở Agra ông sai dựng một thành luỹ danh tiếng,
trong thành có năm trăm toà nhà, lâu đài mà người đương thời cho là đẹp
nhất thế giới. Nhưng vua Ba Tư Jehan hung hăng sai đập phá hết và bây giờ
các công trình kiến trúc thời Akbar chỉ lưu lại ít tàn phế, như mộ Humayun
ở Delhi và vài di tích ở Fathpur-Sikri, nơi có phần mộ của nhà tu hành khổ
hạnh Shaik Salim Chisti – bạn thân của Akbar, phần mộ đó là một trong
những công trình kiến trúc đẹp nhất của Ấn Độ.
Đáng quí hơn nữa, Akbar còn thích suy cứu về triết lí. Vị đế vương quyền
uy cơ hồ trùm thiên hạ đó trong thâm tâm muốn thành một triết gia, cũng
