Tuy nhiên những tội ác và hành động cưỡng bức, cường bạo tương đối ít;
người Ấn bản tính tốt, biết tôn trọng cái gì đáng tôn trọng; họ bị sự xâm
lăng và sự chuyên chế của ngoại nhân chèn ép trong biết bao thế kỉ nên
không còn tinh thần chiến đấu, mặc dầu họ can đảm phi thường trong cảnh
đau khổ. Những tật lớn nhất của họ có lẽ là: thờ ơ, biếng nhác; nhưng có lẽ
nguyên nhân chỉ tại khí hậu của xứ họ; cũng như tật thích thảnh thơi an
nhàn (dolce farniente) của các dân tộc La Tinh và tật hăm hở làm “áp phe”
của người Mĩ. Người Ấn đa cảm, tính tình bất thường, óc tưởng tương
phong phú; vì vậy họ có khiếu về nghệ thuật và thơ hơn là về chính trị và
hoạt động. Họ rất có thể bóc lột đồng bào họ một cách tàn nhẫn và khéo léo
như bọn làm áp phe ở bất kì một xứ nào khác, nhưng họ cũng có thể nhân
từ vô hạn, và họ hiếu khách không tưởng tượng nổi. Ngay kẻ thù của họ
cũng phải phục sự lễ độ của họ và một người Anh tâm hồn quảng đại, ở Ấn
đã lâu năm, có nhiều kinh nghiệm, khen giới thượng lưu Ấn ở Calcutta là
“cử chỉ ngôn ngữ thanh nhã, trí óc sáng suốt, cởi mở, tinh thần khoáng đạt,
tự do, bất khuất về nguyên tắc, tóm lại là có những đức của bậc gentleman
(chính nhân) trong bất kì một xứ nào”.
Xét bề ngoài thì cái thiên tài của dân tộc Ấn có vẻ bi thảm, sự thật họ có rất
ít cơ hội để vui cười. Đức Phật Tổ trong các đàm thoại có nhắc tới nhiều trò
chơi, mà một trò giống môn đánh cờ
một cách lạ lùng, nhưng xét
chung thì không có trò nào vui vẻ, linh hoạt như các trò phương Tây. Thế kỉ
XVI, vua Akbar đem vô Ấn Độ trò chơi Polo
, gốc có lẽ từ Ba Tư,
truyền qua Tây Tạng, vô Trung Hoa rồi sang Nhật Bản; và ông thích chơi
môn pachisi (tức môn “Parchesi”
ngày nay) trên những ô vuông vẽ lên
sàn trong cung Agra, dùng các nữ tì đẹp làm quân cờ
.
Đời sống công cộng được thêm màu sắc nhờ các cuộc lễ tôn giáo. Lễ lớn
nhất là lễ Durga Puja để tỏ lòng sùng bái đại nữ thần, Huyền Mẫu Kali.
Trong mấy tuần lễ liền, người Ấn múa hát suốt ngày, rồi tới buổi lễ chính,
có cuộc rước thần vĩ đại, mỗi gia đình đều bưng một tấm hình thần Kali
đem ném xuống dòng sông Gange rồi trở về nhà, múa hát, hoan hỉ tưng
