LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 227

dã man, như tục giết người để tế thần, tục hoả thiêu quả phụ, mà nhiều
nước khác từ bỏ từ lâu; tôn giáo đó cho sống là khổ, không sao tránh được,
làm cho tín đồ mất hết nghị lực, sinh ra chán đời, ủ rũ; rồi lại cho mọi sự
trên đời chỉ là ảo ảnh, cho nên không còn phân biệt tự do và nô lệ, thiện và
ác, sự đồi truỵ và sự gắng sức tiến lên. Một người Ấn có tinh thần đã nói:
“lần lần Ấn giáo… đã trở thành một thứ thờ ngẫu tượng, hủ hoá, chỉ còn
những nghi thức có tính cách hoàn toàn cổ truyền, nghi thức là tất cả mà
bản thể chẳng là gì hết”. Chịu chế độ bạo ngược của các tu sĩ, khắp xứ chỗ
nào cũng thấy đầy những “thánh”. Ấn Độ hiện nay vẫn còn ngấm ngầm mà
nóng lòng đợi thời Phục hưng, thời Cải cách và Thời đại Ánh sáng của họ.

Tuy nhiên khi suy nghĩ về Ấn, chúng ta nên giữ tinh thần bình tĩnh của sử
gia; phương Tây chúng ta cũng có thời Trung cổ, và chúng ta đã thích sự
thần bí hơn khoa học, sự thống trị của các tu sĩ hơn là sự thống trị của tiền
bạc – biết đâu chừng, một ngày kia chúng ta chẳng trở lại tình trạng đó?
Chúng ta không thể phê phán các nhà thần bí của Ấn được vì những quan
niệm của chúng ta thường căn cứ trên kinh nghiện bản thân và những dữ
kiện vật chất mà một tu sĩ Ấn cho là hời hợt bề ngoài, không có chút giá trị
gì cả.

Mà xét cho cùng thì biết đâu chừng, phú quí, quyền hành, chiến tranh, xâm
lăng, tất cả những cái đó chẳng phải là những ảo ảnh, không đáng cho một
người có óc già giặn quan tâm tới? Và cái khoa học của chúng ta này, căn
cứ trên những nguyên tử có tính cách giả thiết, những nguyên tử kì quặc đó,
biết đâu chừng chẳng là một tín ngưỡng như mọi tín ngưỡng khác, một tín
ngưỡng lạ lùng nhất, khó tin nhất mà cũng phù du nhất? Và có lẽ, phương
Đông chán cái thân phận lệ thuộc và nghèo khổ, sắp nghiên cứu khoa học,
phát triển kĩ nghệ, vào cái lúc mà phương Tây chán những máy móc chỉ
làm hại họ, những môn học chỉ đem lại thất vọng cho họ, cũng sắp thấy các
châu thành, máy móc của họ bị cách mạng và chiến tranh tàn phá khiến họ
hoá ra điêu đứng mà muốn trở về đời sống ruộng đồng, để tạo một tín
ngưỡng thần bí nào mới mẻ hầu có thể lấy lại chút can đảm cần thiết để